علم

پیش‌تر تبیین شد که با مساعد شدن نسبیِ شرایط در زمان امام سجّاد علیه السلام، نشر برخی از معارف رونق گرفت. امام سجّاد علیه السلام با بیان این مطلب که علم در نزد اهل بیت علیهم السلام یافت می‌شود،^۱ ایشان را «خُزّان العلم (گنجینه‌داران دانش)»^۲معرّفی نمود. بر همین اساس، صادقین علیهما السلام علم و دانستن هر مطلبی را یکی از شروط اصلی امامت می‌دانند^۳ وحتّی تأکید می‌کنند که گونه‌ای از این علم، به وراثت انتقال می‌یابد:

علمى كه با آدم علیه السلام فرود آمد، بر داشته نشد. این علم به ارث مى‏رود و به درستی که على علیه السلام عالم اين امّت بود. و به راستى که عالمى از این خاندان نمی‌میرد مگر آن‌که جاى او را عالمی بگیرد كه مثل علم او را یا هر آنچه را خدا بخواهد، بداند.^۴

در دورهٔ امام باقر علیه السلام مفهوم علم با تبیینی از واژه «مدینة العلم» توسعه یافت و از حالت اجمال و کلّی‌گویی و ویژهٔ خواص، خارج شد. گزارش بُکَیر بن اعین از آنچه از سالم بن ابى حفصه از امام باقر علیه السلام شنیده است، به خوبی این جریان را نشان می‌دهد:

سمعتُ أبا جعفر علیه السلام یقول: «إنّ رسول اللّه علّم علیاً علیه السلام ألفَ‏ بابٍ‏ یفتح كلّ باب ألف‏ باب‏». فانطلق أصحابنا فسألوا أبا جعفر علیه السلام عن

محمّد علیهم السلام به برتری او اقرار داشته باشند. امّا در جای دیگر به همان راوی (ابو ‌الجارود) توضیح مفصّلی می‌دهد:

سألتُ أبا جعفر الباقر علیه السلام: بم‏ یُعرف‏ الامام‏؟ قال: بخصال اوّلها: نصٌّ من اللّه تبارك‌ و ‌تعالى علیه و نصبه علماً للنّاس حتّى یكون علیهم حجّة لأنّ رسول اللّه صلّی الله علیه وآله نصب علیاً علیه السلام و عرّفه الناسَ باسمه و عینه و كذلك الائمة علیهم السلام ینصب الأوّلُ الثانيَ و....^۱

ابو الجارود گويد: از امام باقر علیه السلام پرسيدم: امام با چه نشانه‏اى شناخته مى‏گردد؟ فرمود: «با چند خصلت كه در او است و نخستين آنها، تصريح از جانب خداوند تبارك و تعالى بر امامت او است و قرار دادن او به عنوان نشانه‏اى برای مردم كه حجّت خدا بر ايشان باشد؛ چون پيامبر صلّی الله علیه وآله كه على علیه السلام را به امامت منصوب نمود، با بردن نام او و تعيين وى، او را به مردم شناسانْد، و همچنين هر یک از ائمّه علیهم السلام نیز امام بعدى را منصوب مى‏نماید».

ابان بن تغلب، منصور بن حازم و برخی دیگر از راویان، همین مطلب را از صادقین علیهما السلام نقل می‌کنند. ایشان با استناد به آیهٔ اولی ‌الامر و واقعه غدیر، امام را وصیّ پیامبر، منصوبِ از جانب خدا و «مفترض الطاعة» معرّفی می‌کنند.^۲ گزارشی تاریخی از دورهٔ امام باقر علیه السلام، حاکی از آن است که حکومت هشام از فراگیر شدن این اعتقاد، به هراس افتاده بود.^۳ همچنین، تعقیب وصیّ امام صادق علیه السلام توسّط منصور عبّاسی، حاکی از فراگیری این باور در میان عموم جامعه است.^۴