155
نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام

موارد دیگری نیز وجود دارد که در دروه صادقین علیهما السلام به آنها اشاره می‌شود.

۲ ـ دورهٔ صادقین علیهما السلام (شکل‌گیری و شکوفایی معارف)

در فصل پیشین گفته شد که امامان شیعه در این دوره، توانایی فعّالیت بیشتری برای نشر معارف داشته‌اند. با این همه، باید توجّه داشت که در این دوره، دو پدیده اساسی پیشِ روی امامان قرار داشت: نخست آن‌که شرایط گوناگون حاکم بر جامعه در دورهٔ پیش، نتیجه‌اش این بود که آگاهی شیعیان به احکام و عقاید (از جمله جایگاه معرفتی امام در نظام آفرینش) در حدّ اجمالی باقی مانده بود. دوم آن‌که با ضعیف شدن بنی امیّه و فعّالیت‌های سیاسی میان گروه‌های رقیب، تمایل مسلمانان خصوصاً شیعیان برای به دست گرفتن قدرت سیاسی، در حال افزایش بود و طبیعی بود که انتظار عمومی از امامان با توجّه به شکست‌های پیشین، این باشد که امامان در این منازعه وارد شوند.

همهٔ گروه‌های مبارز با بنی امیّه، با شعار برتریِ اهل بیت علیهم السلام، کار خود را برای تصدّی خلافت به پیش می‌بردند. این در حالی بود که بر اثر شرایط دورهٔ قبل، درک درستی از جایگاه و وظیفه الهی امام نداشتند. این توجّهِ بدون شناخت، سبب شد تا انشعاباتی در میان شیعیان پدید آید. البته با به وقوع پیوستن پیش‌بینی‌های سیاسی صادقین علیهما السلام، و نیز با موفّقیت در تبیین مواضع علمی و تربیت خیل عظیمی از علاقه‌مندان به علوم اهل بیت علیهم السلام، این انشعابات به حاشیه رانده شدند.

در این اوضاع، صادقین علیهما السلام _ مخصوصاً در دوره خودِ امام صادق علیه السلام _ با استفاده از همسوییِ همهٔ عناصر اثرگذار تاریخی، گامی بزرگ در مسیر تبیین درست اندیشه امامت بر داشتند و زوایای مهمّی از منظومه معرفتی


نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام
154

به کارگیری واژگانی که دارای معانی متعدّد و محتمل است و یا با بیان مصداقی برای آن، سعی می‌کردند اذهان مردم را به معنای اصلی آن سوق بدهند.۱ عبارت‌های فراوان نبوی مانند «إنّه مع الحقّ و الحقّ معه»۲، «رحم الله علیاً. اللهم أدر الحقَّ معه حیث دار»۳ در کنار برخی استنادات و مضامین رسیده از امامان، نشان از بیان تدریجی این محتوای عمیق دارد. برای نمونه، امام حسن علیه السلام خود را چنین معرّفی می‌کند:

إنّا أهلُ بیتٍ أكرمَنا اللّه بالاسلام و اختارنا و اصطفانا و أذهب عنّا الرجس‏ وطهّرنا تطهیراً.۴

ما خاندانى هستيم كه خداوند به وسيلهٔ اسلام، ما را گرامى داشت. او ما را بر گزيد و اختيار فرمود و پليدى‏ها را از ما دفع كرد و ما را پاك و پاكيزه قرار داد.

و یا امام سجّاد علیه السلام در دعاهای خود، از جایگاه اهل بیت علیهم السلام یاد می‌کند و عرضه می‌دارد:

رَبِّ صَلِّ عَلَى أطَائبِ أهْلِ بَیتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِأمْرِكَ،... و طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِیراً بِإِرَادَتِكَ و جَعَلْتَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَیكَ و المَسْلَكَ إِلَى جَنَّتِكَ.۵

پروردگارا! بر پاكان خاندان محمّد درود فرست؛ همان كسانى كه آنان را براى امر خود برگزيدى،.... و آنان را از پليدى و ناپاكى، به ارادهٔ خود پاكيزه ساختى، و وسيلهٔ رسيدن به خودت و درآمدن به بهشتت گردانيدی.

1.بی تردید معنای لغوی مادّۀ «عصم» در کلام عرب و شعر جاهلی، بیش از این هم به کار رفته است. کتاب العین، ج ۱، ص ۳۱۳.

2.کشف الغمّة، ج ۱، ص ۱۴۷.

3.همان‌ جا.

4.کتاب سلیم بن قیس، ص ۶۳۱؛ الامالی، طوسی، ص ۵۶۹.

5.الصحیفة السجّادیة، ص۲۱۶.

  • نام منبع :
    نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 5267
صفحه از 211
پرینت  ارسال به