من خالفك أیكون لنا الأمر من بعدك؟ فقال رسول الله صلّی الله علیه وآله: «الأمر إلى الله یضعه حیث یشاء». فقالوا: أنهدف نحورنا للعرب دونك؟^۱

کسی از میان ایشان گفت: اگر ما تو را ياری كنيم و كار تو بالا بگيرد، آيا رياست و جانشينی بعد از تو، به ما خواهد رسيد؟ پیامبر پاسخ دادند: «تعيين رهبری، به دست من نيست؛ بلكه به دست خدا است و هر كس را كه بخواهد، انتخاب خواهد كرد». آن شخص گفت: ما حاضر نيستيم خود را فدای اهداف تو كنيم، و پس از پيروزی، منصب رياست به افراد ديگر برسد!

ولایت

در برخی از روایات، از واژه «ولیّ» یا مشتقّات آن (مولی، اولی) استفاده شده است؛ مانند: «أنت وليّ کل مؤمن بعدي»،^۲ «وهو وليّ کلّ مؤمن بعدي»^۳، «فهو اولىٰ الناس بكم بعدي».^۴ اجمالی‌گویی، در این دسته از روایات نیز مشهود است. برای نمونه می‌‌توان به واقعهٔ متواتر غدیر خم^۵ اشاره نمود. پیامبر خاتم در سال دهم هجری به هنگام بازگشت از حجّة الوداع، در اجتماع عظیمی از حجّاج که بخش عمده‌ای از ایشان تازه مسلمان بودند،

از طرق شیعه نقل شده، سخن از توصیف یا نام دوازده امام نیز به میان آمده است؛ امّا غالب این روایات مربوط به نقل‌های امامانِ دوره‌های متأخّر از پیامبر است که نشان از خصوصی بودن این آموزه و غیر فراگیر بودن آن دارد. از این رو، تنها در‌ پاره‌ای روایات علاوه بر اشاره نمودن به جانشینان دوازده‌گانه، به اسامی برخی از آنان _ سه یا چهار نفر _ تصریح شده و به بقیه با لفظ «مِن وُلْد الحسین » و یا «کلّهم من قریش» اشاره است.^۱ گاهی هم درباره تعداد آنان چنین گفته شده که به تعداد «نقباء بنی إسرائیل» هستند.^۲

این اجمال‌گویی، بدان معنا است که نه تنها دانستن نام ائمّه علیهم السلام آموزه‌ای عمومی نبوده؛ بلکه گاه فهم بیشتر از آن نیز ممکن نبوده است.^۳ مرحوم صدوق در تحلیل این اجمال‌گویی، می‌گوید: عالمان شیعی تمام تلاش خود را برای کتابت این گونه احادیث به کار گرفته‌اند و با این حال، تأکید می‌کند که نمی‌‌توان ادّعا کرد همهٔ شیعیان و حتّی برخی از خواصّ آنان، از اسامی امامان اطلاعی داشته‌اند.^۴ به نظر می‌رسد که در این گونه موارد، بالاترین برداشت از مفهوم خلافت، جانشینی سیاسی بوده است. مؤیّد این مطلب، گفت‌وگویی است میان پیامبر و بنی ‌عامر بن صعصعه که شرط آنها برای یاری رساندن به پیامبر، واگذاری خلافت به آنان است:

فقال قائلٌ منهم: إن اتّبعناك وصدّقناك فنصرك الله ثم أظهركَ الله على