147
نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام

علی‌رغم برتری جایگاه عرفی پدر بر فرزند، اینک فرزندش بر وی برتری داده شده بود.۱

پس از این واقعه، پیامبر صلّی الله علیه وآله در موارد گوناگونی مانند «لیلة وفد الجن»،۲ جریان غزوهٔ تبوک۳ (حدیث منزلت)، خلفای دوازده‌گانه۴ و حدیث ثقلین۵ _ بنابر یک قرائت _، بی آن‌که تفصیلی از معنای خلیفه ارائه کند، در حالتی اجمالی از این واژه استفاده نموده است. تنها در مورد آخر، پیامبر سه‌ بار این جمله را تکرار کرده است که: «أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فی أهل بیتی»۶؛ در مورد اهل بیتم، خدا را به یاد شما می‌آورم.

در باره روایت خلفای دوازده‌گانه نیز در اغلب متون گزارش شده از پیامبر، جز اشاره‌ای مختصر به قریشی بودن آنها، سخنی از اوصاف و اسامی به میان نیامده است. هرچند در پاره دیگری از روایات، مخصوصاً روایاتی که

1.. بر اساس این دسته گزارش‌ها به احتمال زیاد پیامبر و ابو طالب و علی بن ابی طالب علیهم السلام از تقدیر الهی با خبر بوده‌اند؛ چراکه ابو طالب در پاسخ استهزاء کنندگان تأکید کرد که فرزندش علی، در یاری پیامبر کوتاهی نمی‌کند و از طرفی حاضر به قبول این مسئولیت نمی‌شود، زیرا انتخاب جانشین باید از طرف خدا باشد. پس به نظر می‌رسد که این جلسه بیشتر جهت اتمام حجّت بوده است: «وسكت القوم، ثم قالوا: یا أباطالب ألا ترى ابنك؟ قال: دعوه فلن یألو من ابن عمّه خیراً»؛ حاضران به سکوت فرو رفتند و سپس به ابو طالب گفتند: «آيا نمی‌بینی فرزندت چه مى‏گويد؟». ابو طالب در پاسخ ایشان گفت: «او را به حال خود بگذاريد. به درستی که او از هيچ كار شايسته‏اى نسبت به پسر عمويش دريغ نمى‏کند». تاریخ مدینة دمشق، ج ۴، ص ۴۶.

2.. تاریخ مدینة، ج ۳، ص ۷۲.

3.. الإصابة، ج ‏۴، ص ۴۶۷.

4.. علامه مجلسی موارد گوناگونی از آن را به طرق مختلف، از جمله از صحیح مسلم (ج۶، ص۳) جمع‌آوری نموده است. بحار الأنوار، ج ‏۳۶، ص ۲۶۷.

5.. الکافی، ج ۱، ص ۲۹۳؛ تاریخ مدینة، ج ۱۹، ص ۲۵۸؛ الطبقات الکبری، ج ۲، ص ۱۹۴.

6.. إمتاع الأسماع، ج ‏۵، ص ۳۷۶؛ إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج ‏۹، ص ۳۹۱.


نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام
146

نزدیکان خویش، روند جدیدی را برای استمرار نبوّت پی‌ریزی کند.۱ بر این اساس، به حدود سی نفر از نزدیکانش پیشنهاد می‌دهد که هر کدام او را در امر رسالت یاری کند، به عنوان برادر، وصی و خلیفهٔ پیامبر معرّفی شود. این واقعه به «یوم الانذار» معروف شد:۲

أیّكم‏ یؤازِرنی على هذا الأمر على أن یكون أخی و وصییّ و خَلیفتی فیكم من بعدی‏؟.

چه كسى مرا در اين كار پشتيبانى مى‏كند تا برادر و وصىّ و خليفهٔ من در ميان شما شود؟.۳

آن ‌گونه که از نوع برگزاری این مجلس بر می‌آید، زوایای اسلامِ نو پا و عدم تفصیل وصایت و خلافت، مجالی برای توضیح خواستن و پرسش از معنای عمیق آن را فراهم نمی‌کرد. از این رو، تنها بر همان معنای عرفی وصایت و خلافت اکتفا شده و فهم عمومی، فراتر از آن نرفته است.۴ در گزارشی از ادامهٔ این ماجرا، به صورت صریح آمده است که برخی از حاضران به انتخاب علی علیه السلام، به مسخره کردن ابو طالب پرداختند که

1.. «وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ ٱلْأَقْرَبِينَ » سورۀ شعرا آیۀ ۲۱۴.

2.. الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۱۸۷؛ تاریخ مدینة، ج ۴۲، ص۴۶؛ الکامل فی التاریخ، ج ۲، ص ۶۳؛ مناقب آل ابی طالب، ج ۱، ص ۳۰۶.

3.. البته برخی از نقل‌ها، در این سه واژه دارای اختلافاتی هستند و گاه به یک یا دو مورد از آن یا موارد دیگری اشاره کرده‌اند؛ امّا همۀ متون اذعان دارند که این مجلس، بار اوّل به سرانجام نرسید و به سبب متفرّق شدن خویشان پیامبر( دو بار برگزار شد. در مجلس دوم نیز رسول خدا( سه‌ بار درخواست خود را اعلام کرد؛ امّا تنها علی بن ابی طالب به این پیشنهاد پاسخ داد و این نشان‌دهندۀ اهمّیت موضوع است و امکان ندارد با الفاظ ساده همراه بوده باشد.

4.. ر.ک: البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۱۲ به بعد. ذکر این نکته لازم است که بر اساس برخی گزارش‌ها، مواخاة و برادری، از موجبات ارث و وصایت به شمار می‌آمده است. بنا بر این، فرهنگ عمومی پذیرای این نکته بوده و احتمالاً پیامبر( نیز از این فضا استفاده کرده است.

  • نام منبع :
    نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 5293
صفحه از 211
پرینت  ارسال به