143
نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام

هرچند در برخی از این روایات، علی علیه السلام مورد نظر است؛ امّا عنصر مهم در همهٔ آنها، بیان شایستگی ها و خصوصیاتی است که جز در شخص امام تحقّق پیدا نمی‌کند.

نمونه‌های قرآنی

آیات ولایت،۱ امامت۲ و اولی الامر،۳ نمونه‌های مشهوری که واژگان مزبور را در بر دارند، هرچند به تناسب وقایعی بیان شده‌اند، هیچ توضیحی در باره معنایی که در دوره‌های بعد، مخاطبان از آنها می‌فهمند، ارائه نشده و حتّی کسی در این باره پرسشی مطرح نکرده است.

در ماجرای نزول آیه ولایت و صدقه دادن امام علی علیه السلام در حال رکوع، عالمان شیعه و سنّی۴ بر این نکته اتّفاق دارند که پیامبر صلّی الله علیه وآله این آیه را خالی از هر گونه توضیح و تفصیل بیان نموده است. طبق برخی از نقل‌ها، هنگامی که امام علی علیه السلام در ایّام خلافت عثمان، در حضور صحابه به شأن نزول این آیه و برخی آیات دیگر استناد نمود، توضیحی در بارهٔ عمق محتوای آن نداد و تنها به نوعی فهم سیاسی از آن ـ که متناسب با فهم عمومی افراد حاضر بود ـ بسنده نمود. مقایسه‌ای میان استناد به این آیات در این دوره و استناد به آن در دوره صادقین علیهما السلام، گویای تبیینی تفصیلی در دوره دوم است. اوّلین توضیحات در باره آیه اولی ‌الامر، در زمان صادقین علیهما السلام و بر مبنای واجب‌الاطاعه بودن ایشان ارائه شده است. امام در پاسخ به این سؤال که

1.. «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤْتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ » سورۀ مائده، آیۀ ۵۵.

2.«وَ إِذِ ٱبْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِن ذُرِّيَّتِى قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِى ٱلظَّالِمِينَ » سورۀ بقره، آیۀ ۱۲۴.

3.«يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا أَطِيعُوا ٱللَّهَ وَأَطِيعُوا ٱلرَّسُولَ وَأُولِى ٱلْأَمْرِ مِنكُمْ » سورۀ نساء، آیۀ ۵۹.

4.. مجمع الزوائد، ج ۷، ص ۸۱.


نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام
142

(تک‌واژه‌ها)، فراوان و قابل توجّه است. این متون بیشتر به صورت سخنان کوتاه، با واژگانی محدود یا در قالب خطبه، مناشده و احتجاج، بدون هرگونه توضیحی بیان شده است؛ مانند آنچه در خطبه حضرت زهرا علیها السلام در بارهٔ بنیان‌های امامت بیان شده است:

فَجَعَل اللهُ.... والطاعةَ۱ نظاماً للملّة والإمامة أَمناً مِن الفُرقة.۲

و خداوند طاعت[ِ ما] را نظام ملّت و امامت را پناهی برای رهایی از تفرقه قرار داد.

مشتقّات پربسامدِ واژگانی نظیر خلافت، امامت، ولایت، امارت، وصایت و وراثت در قرآن و روایات، نمونه‌هایی هستند که در این دوره بیان شده‌اند. این موارد در کنار متون دستهٔ دوم و سوم مانند آیه مباهله،۳ مودّت۴ و تطهیر۵ و نیز حدیث طیر مشوی، سفینه،۶ نجوم،۷ مدینة العلم،۸ اعطای لواء۹ و... در پایه‌ریزی معنایی عمیق امّا بسیط، نقش‌آفرینی می‌کنند.۱۰

1.در برخی از نقل‌ها، به جای «الطاعة» عبارت «طاعَتَنا» آمده است. ر.ک: خطبة الزهراء علیها السلام، ترجمهٔ محمّدرضا انصاری، ص ۳۳.

2.علل الشرائع، ج ۱، ص ۲۴۸.

3.. «فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ ٱللَّهِ عَلَى ٱلْكَاذِبِينَ ». سورۀ آل عمران، آیۀ ۶۱.

4.«قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا ٱلْمَوَدَّةَ فِى ٱلْقُرْبَىٰ ».‏ سورۀ شورا، آیۀ ۲۳.

5.«إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا ». سورۀ احزاب، آیۀ ۳۳.

6.. الغیبة، نعمانی، ص ۴۴؛ المستدرك‏ على الصحیحین، ج ۲، ص ۳۴۳؛ مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۸، با اضافات؛ المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۴۶.

7.. الکافی، ج ۱، ص ۲۰۵؛ الجامع‏ الصغیر، ج ۲، ص۱۶۱.

8.. سنن الترمذی، ج ۵، ص۶۳۷؛ المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۶؛ البدایة والنهایة، ج ۷، ص ۳۹۵.

9.. الامالی، صدوق، ص ۳۰۷.

10.. موارد کاملی از روایات و واژگان فوق، در جلد دوم موسوعة الإمام علی علیه السلام (و ترجمهٔ فارسی آن: دانش‌نامهٔ امیرالمؤمنین) ذکر شده است.

  • نام منبع :
    نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 5288
صفحه از 211
پرینت  ارسال به