موضوعات معرفتی را به امامان نداد و مانع از تبیین تفصیلی معارف گردید. شرایط پیشِ‌ روی امامان به ‌صورت غالبی و در جنبه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، در اوج نابسامانی بود و از این رو، حفظ پایه‌های اساسی آموزه‌های نبوّت، مهم‌ترین اولویت اهل بیت به شمار می‌رفت. این عدم توضیح کامل و شرح عمیق و تفصیلیِ معارف، آسیب‌های فراوانی را بر فرآیند رشد معنوی و علمی و معرفتیِ جامعه وارد کرد. با این همه، در همان شرایط نیز نیروهای متخصّص و متعهّدی تربیت شدند.

این شرایط تا اواخر دوران امام سجّاد علیه السلام ادامه داشت و در نهایت، با دور‌اندیشی‌های امام سجّاد و امام باقر علیهما السلام، شرایط جدیدی پدید آمد، تا آن‌که در اثر تنش‌های حدوداً بیست ساله سیاسی میان دو رقیبی که هیچ‌ گونه پشتوانهٔ فکری و بنیادین نداشتند (امویان و عبّاسیان)، فضا برای فعّالیت ناحیه امامت و شیعیان، بازتر شد و خصوصاً امام‌صادق علیه السلام با استفاده از شرایط و جایگاه اجتماعی خود و شیعیان و در پاسخ به نسلی پرسشگر، فرهیخته و پر تلاش، بنیان‌های فکریِ نبوی را تبیین فرمود و آن را به اوج شکوفایی رساند. در این دوره، امامان و ناحیه امامت، معارف را در سطوح مختلف آن انتقال دادند تا از همراه بودنِ همهٔ عناصر تاریخی، بهره کامل را ببرند و از همین‌رو، از مداخله در منازعات سیاسیِ سایر رقبا و جریان‌ها پرهیز نمودند. بعدها معارف انتقالی نشان داد که مواضع امامان برخاسته از دوراندیشی بوده است. نتیجهٔ این رفتار و حرکت هوشمندانه، نشر گسترده معارف شیعه و پاسخ‌گویی به هزاران پرسشی بود که ذهن جامعهٔ اسلامی و شیعی را به خود درگیر کرده بود. همچنین، صدها کتاب و اثر مکتوب تولید شد و بدین ترتیب، اوج شکوفاییِ دانش و بینش و اندیشهٔ شیعه رخ نمایاند.

در دورهٔ بعد، علی‌رغم خفقان سیاسی و فشار بر ناحیه امامت و شیعیان فرهیخته، امامان در سایهٔ فراهم بودن عناصر اجتماعی و فرهنگی پیشین، تلاش فراوانی برای نشر معارفِ پیش‌گفته و تثبیت محتوای آنها از طریق

سوی عالمان و دانش‌آموختگان برای فراگیری و نشر علوم، به مراکز و مدارس علمی صورت می‌گرفت و حتّی امور برخی شهرها نظیر قم نیز یا با تدبیر شیعیان اداره می‌شد یا حاکم آن، یک عالم شیعی بود.^۱ گزارش‌های فراوان از ارسال هدایا و خمس به نزد امامان و یا وکلای آنان، نشان از رونق فعّالیت‌های شیعیان حتّی در مناطق دور دست دارد.

گزارش‌های مفصّل شیخ طوسی و مرحوم نجاشی از شرایط شیعیان و گستردگی دستگاه وکالت و نوّاب اربعه در بغداد، کوفه، بصره، سمرقند، کشّ^۲ و قم^۳، و... گویای فعّالیت‌های فراوان علمی و فراگیر شدنِ اندیشه شیعی در آن مناطق است و نشان می‌دهد که پیدایش زمینه‌های مناسب برای ترویج اندیشهٔ شیعی، در طول دورهٔ پیش از آغاز غیبت صغرا، به درستی صورت گرفته است.^۴

جمع بندی

جامعه‌ای که پیامبر صلّی الله علیه وآله در آن به نبوّت بر انگیخته شد، فاصلهٔ بسیار زیادی با جامعه‌ای کمال‌جو و الهی داشت؛ امّا تلاش‌های پیامبر برای ایجاد یک جامعه توحیدی، بستر مناسبی برای فراگیری معارف الهی فراهم نمود و در همان دوره، جوانب مختلفی از معارف با لحاظ تمامی شرایط بازگو گردید. پس از رحلت پیامبر، عناصر تاریخی اجازهٔ تبیین گسترده و عمومی