مأمون رفتار خود را در دوران امام جواد علیه السلام همانند دوران امام رضا علیه السلام تنها با اندکی تغییر دنبال می‌نمود؛ امّا پس از او و در همان سال اوّل به قدرت رسیدن معتصم، فضای اختناق به اوج خود رسید و در همان سال، امام را به شهادت رساند. بر اساس برخی از نقل‌ها، علّت عدم اختلاف شیعیان در امامت امام هادی، با وجود سنّ اندک امام، وجود نصّی روشن از طرف امام جواد علیه السلام در این ‌باره بود که پیش از سفر به بغداد، برای خواصّ شیعیان ارائه شد.^۱ امامت یک کودک پیش از آن، در باره امام جواد علیه السلام نیز اتّفاق افتاده بود؛ امّا هیچ‌ گاه موجب پدید آمدن انشعاب یا جریانی نگردید. به عبارتی دیگر، از خلیفهٔ عبّاسی گرفته تا عموم جامعه، این امر را پذیرفته بودند و موضع‌گیری‌های سیاسی آنها نیز در همین راستا بود.

متوکّل عبّاسی پس از این واقعه و با الگوبرداری از روش مأمون در انتقال امام رضا علیه السلام به خراسان، امام هادی و امام عسکری علیهما السلام را به سامرّا فرا خواند. فشارهای سیاسی تا اندازه‌ای بود که حتّی نیاز به زندانی کردن امام نبود؛ خانه و زندان، هر دو محلّ حبس امام بود. امام جز اندک مواردی که برای اعلام حضور، در دار الاماره حاضر می‌شد،^۲ نمی‌توانست از خانه خارج شود. این دو امام نیز در فاصلهٔ زمانی کوتاهی به شهادت ‌رسیدند.

اوضاع فرهنگی

اوضاع فرهنگی شیعیان در این دوره، دارای ویژگی خاصّی بود؛ یعنی به امامت رسیدن سه امام خردسال و یک امام نوجوان. آنچه در این میان اهمّیت دارد، تبیین امامان پیشین و آماده کردن مردم در پذیریش این امر بود و این نشان دهنده تبیین و تفصیل معارف و جزئیات آن در دورهٔ پیشین بود؛

خداوند آنها را لعنت كند كه دروغ بسيار بزرگى گفتند. آنها گمان مى‏كنند كه من عقيم هستم و بعد از من، فرزندى نخواهد آمد كه به جاى من بنشيند.^۱

این گروه نیز با گذشت زمان و موضع‌گیری شیعیان^۲ و با تثبیت مرجعیت علمی امام رضا علیه السلام، رو به ضعف نهاد و در زمان امام عسکری علیه السلام به کلّی از میان رفت.

برآیند عناصر تاریخیِ اثرگذار در این دوره، نشان می‌دهد که علی‌رغم غلبه جوّ خفقان در طول این دوره، اهل بیت توانسته‌اند با تثبیت اندیشه‌های شیعی و دفع شبهه از آن، تحوّلی عظیم را پدید آورند و با پرورش شاگردان دانشمند و رفع نیازهای علمی جامعه، مدرسهٔ امام صادق علیه السلام را در دیگر شهرها نیز رونق ببخشند.

۴. دورهٔ امامت امام جواد علیه السلام تا آغاز عصر غیبت (تحقّق عینی اندیشه)

اوضاع سیاسی

در حالی که تفکّر شیعی با حضور امام رضا علیه السلام موجب تثبیت معارف شیعی شده بود و در عمل، مجالی برای خودنمایی گروه‌های رقیب نبود، مأمون با به شهادت رساندن امام رضا علیه السلام شرایط جدیدی را بر شیعیان تحمیل کرد. پس از آن، شرایط سیاسی حاکم بر جامعه دچار خفقان بی‌سابقه و فوق‌العاده‌ای شد؛ به گونه‌ای که در طول بیش از نیم‌ قرن (از سال ۲۰۲ تا ۲۶۰هـ) سه امام در سخت‌ترین شرایط و در جوانی به شهادت رسیدند.^۳