بسیاری از عالمان و اصحاب میانی امام صادق علیه السلام، رحمت اسماعیل را تأیید می‌کردند؛ امّا برخی از آنان به سبب وجود روایات متعدّدی^۱ که امامت را در فرزند بزرگ‌تر می‌دانست^۲ و نیز مخفی بودن نام امام، ابتدا آن را بر فرزند دیگر امام صادق علیه السلام یعنی عبد الله افطح تطبیق دادند. برخی از این افراد، بر این رأی ماندند و فطحیه را پدید آوردند؛ امّا بیشتر آنان در کمتر از هفتاد روز، به عللی (از جمله آزمودن علمی عبد الله افطح)، از اعتقاد خود باز گشتند^۳ و سرانجام جز اندکی از ایشان، همگی به امام کاظم علیه السلام روی آوردند.

امّا واقفه مشکلی بزرگ‌تر داشتند و کار را بر امام رضا علیه السلام سخت‌تر می‌کردند. سران این گروه، برخی از راویان و وکلای نامدار امام کاظم علیه السلام بودند که علاوه بر در اختیار داشتن اموال بسیاری^۴ از امام، نزد مردم نیز جایگاه مهمّی داشتند. شدّت عمل ایشان در برخورد با امام رضا علیه السلام گاه به اندازه‌ای می‌رسید که به جعل حدیث^۵ و نیز توهین به امام و انکار کلام امام می‌پرداختند؛^۶ خصوصاً آن‌که تا دهه پایانی حیات امام رضا علیه السلام، امام فرزندی نداشت و همین، دستاویزی برای گروه‌های مخالف بود که با وجود اعتقاد به ماجرای امامت، تنها به جهت منافع خود، واقعیت را انکار می‌کردند. آن حضرت در این باره خطاب به محمّد بن فضیل می‌فرماید:

با در نظر گرفتن این وظایف، به کارگیری شبکهٔ پیچیده وکلا و ارجاع آنها به یکدیگر، تقسیم‌بندی مناطق، تعیین میزان اختیارات آنها از یک سو، و نفوذ در سیستم حکومتی بنی عبّاس در دورهٔ هارون با همکاری علی بن یقطین از دیگر سو، طرحی سازمان یافته را در ادارهٔ امور شیعیان پیشِ رو می‌نهاد. شایان ذکر است که برخی از راویان این دوره، خود از تجّار سر‌آمد در قم، بغداد، خراسان و... بودند.^۱

مهم‌ترین انشعابات اجتماعی

در این جا مناسب است به دو پدیدهٔ اجتماعی مهم اشاره شود: نخست، بروز انشعاب فکری در میان شیعیان به هنگام وفات امام صادق علیه السلام در قالب فرقه فَطَحیه و اسماعیلیه. دوم، انشعاب برخی شیعیان به عنوان گروه واقفه پس از شهادت امام کاظم علیه السلام.

در باره زمینه‌های بروز این دو انشعاب، علاوه بر وجود جوّ خفقان، می‌توان به برخی روایات اشاره کرد که امامت را در فرزند بزرگ‌تر معیّن می‌نمود. بر این اساس، برخی اعتقاد داشتند که فرزند بزرگ‌تر امام صادق علیه السلام یعنی اسماعیل، از دنیا نرفته بلکه غایب شده و در زمان امام صادق علیه السلام به ظاهر رحلت نموده است. اسماعیلیان به سرعت از دیگر شیعیان فاصله گرفتند و به مصر (غرب) مهاجرت نمودند و در آن جا تشکیل حکومت دادند. اینان در مهاجرت خود، با تأویل روایتی چنین استناد می‌کردند که محلّ ظهور امام قائم عجّل الله فرجه همان محلّ غروب خورشید است.^۲