تفصیل و با رعایت نقش‌آفرینی عناصر تأثیرگذار سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی، بدون تغییر محتوایی و با به کار گیری شیوه‌های بیان و ادبیات دینیِ متناسب با هر عصر، تبیین شده است.

نوشتار حاضر که به منزله نقشه و قالبی نو برای تفکّری کهن است، در صدد ارائهٔ طرحی کلّی بر اساس دیدگاه دوم است تا پاسخی به این پرسش اساسی بدهد که: «سیر تبیین عقاید و معارف شیعه چگونه بوده است؟ و عناصر تأثیر گذار تاریخی در مسیر تبیین آن کدام‌اند؟».

این نوشتار با ارائهٔ یک مبحث مقدّماتی، در قالب سه فصل سامان یافته است:

در فصل اوّل چند نمونه از دیدگاه‌های موافقان تحوّل تاریخیِ اندیشه شیعی (دیدگاه نخست)، به اختصار بیان شده است.

در فصل دوم، نخست عناصر تاریخی در چهار محور سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، معرّفی شده و سپس بحث تطبیقی آن صورت پذیرفته است.

در فصل سوم، به تطبیق سیر اجمالی _ تفصیلی موضوع امامت با تأکید بر نقش اثرگذار عناصر تاریخی، در چهار دوره پرداخته شده است.

در پایان، از رهبر حکیم و فرزانهٔ انقلاب که زمینهٔ علاقه‌مندی‌ام به این مباحث، با مطالعهٔ آثار و سخنرانی‌های ایشان و برخورد با تعبیر «انسان دویست و پنجاه ساله» در من پدید آمد، خالصانه سپاس‌گزاری می‌کنم. این اثر در آغاز، به عنوان پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد در رشتهٔ علوم حدیث گرایش کلام و عقائد عرضه شد و در این کار، از راهنمایی و یاری اساتید محترم و حجج اسلام آقایان محمّد تقی سبحانی و سیّد محمّد کاظم طباطبایی و استاد بزرگوارم جناب آقای سیّد علیرضا حسینی، بهره بردم. از این عزیزان قدردانی و تشکّر می‌کنم و پذیرای پیشنهادها و انتقادهای خوانندگان محترم نیز هستم.

والحمد لله رب العالمین

سیدمصطفی مطهری

شهر مقدّس قم

زمستان ۱۳۹۳