دشمنى ورزد». پس برادر هشام این خبر را به او رسانید؛ ولی او مصلحت در آن ندید كه در مکّه متعرّض ما گردد. چون آن ملعون به دمشق رسید و ما به ‌سوى مدینه برگشتیم، پیكى به سوى عامل مدینه فرستاد كه من و پدرم را به نزد او به دمشق فرستد.^۱

به‌هر روی، امام باقر علیه السلام برای ایجاد فضایی مناسب در راستای نشر معارف، به نهادینه‌سازی اصولی مانند تقیّه در شیوهٔ مبارزه و حفظ امنیت جانی اصحاب و نیز حفظ وضعیت اقتصادی ـ که پس از دوره هشام بن عبد الملک بهبود یافته بود ـ‌، اقدام نمود. در این دوره، قیام زید بن علی علیه السلام که ماهیت آن مورد تأیید امام بود و نیز برخی اعتراضات دیگر، منجر به تضعیف تاکتیک‌های بنی امیّه در تعارض با جریان‌های قدرتمند نظامی شد و در نهایت، با تلاش بنی ‌عبّاس و برخی از بنی ‌هاشم برای به ‌دست آوردن قدرت سیاسی، اقتدار بنی امیه فرو پاشید. این تحرّکات به ظاهر خوشایند، همان‌ گونه که امام صادق علیه السلام پیش‌بینی کرده بود،^۲ مدّتی بعد با روی کار آمدن بنی ‌‌عبّاس و سرکوب منسوبان به خاندان اهل بیت، مسیر خود را با انحراف از شعارهای اصلیِ مبارزاتی ادامه داد. در این میان، امام با درایت خود به ‌جای پرداختن به مجادلات سیاسی، به سامان‌دهی وضعیت علمی ‌شیعیان پرداخت. از این رو، در اوایل دوره امامت امام صادق علیه السلام، فضایی مناسب برای القای معارف ایجاد شده بود.

قیام سفّاح و منصور علیه بنی ‌امیه، با شعارهایی در طرف‌داری از اهل بیت همراه بود. آنها اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه وآله، علویان و مردمانی را که منسوب به پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله بودند، بزرگ می‌داشتند. البته طبیعی بود که در آن دوره نتوانند علیه امام صادق علیه السلام موضع‌گیری کنند؛ زیرا این موضع‌گیری‌ها، نشانهٔ

در دورهٔ حکومت امیر مؤمنان علیه السلام، تلاش وی در مقابله با این زیاده‌خواهی‌ها با رعایت ادای حقوق اجتماعی _ اقتصادی مردم،^۱ فاصلهٔ طبقاتی را تحت الشعاع قرار داد. با این همه، واکنش برخی خواص را هم در پی داشت که در کنار برخی عوامل دیگر، به بروز جنگ جمل انجامید و بعدها تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم خود را در بروز حوادثی مانند واقعه کربلا نیز نشان داد. اهمّیت این کار از آن رو بود که فقر ایجاد شده و ثروت‌اندوزی، هر دو، مانع اجرای معارف و احکام بود و هر کدام به نحوی، ‌باعث رواج گرایش‌های باطل می‌شد.

۲. دورهٔ صادقین علیهما السلام ؛ (شکوفایی معارف)

اوضاع سیاسی

با روی کار آمدن عمر بن عبد العزیز، به سبب شیوهٔ خاصّی که در برخورد با اهل بیت علیهم السلام داشت، زمینهٔ تبیین بسیاری از مسائل برای امام باقر علیه السلام فراهم شد. حتّی در زمان طولانیِ حکومت هشام بن عبد الملک نیز علی‌رغم جوّ خفقان، امام سخن خود را همانند یک رقیب جدّی در عرصهٔ سیاست بیان می‌کرد. گاه به سوی خود فرا می‌خواند و گاه از همکاری با ظالمان بر حذر می‌داشت. در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام آمده است:

در سالى که هشام بن عبد الملك به حج آمد و در آن سال من نیز در خدمت پدر به حج رفته بودم، روزى در جمع مردم گفتم: «حمد مى‏كنم خداوندى را كه محمّد صلّی الله علیه وآله را به راستى و پیغمبرى فرستاده است و ما را به آن حضرت گرامى گردانیده. پس ماییم برگزیدگان خدا بر خلق، و پسندیدگان خدا از بندگان او، و خلیفه‏هاى خدا در زمین. پس سعادتمند كسى است كه از ما متابعت كند، و شقىّ و بدبخت كسى است كه با ما مخالفت و