زمینه‌های فقهی، کلامی، سیره و ادعیه،^۱ تنها برخی از تلاش‌های مؤثّر در این دورهٔ کوتاه است که غالباً تنها در دسترس خواصّ جامعه قرار می‌گرفت.

کوشش امام در تربیت نیروهای جدید و فرهیخته نیز هرچند موفّقیت‌ آمیز بود، غالب این افراد در همان دوران امام به شهادت رسیدند و باقی‌مانده آنان نیز در زمان حسنین علیهما السلام به شهادت رسیدند یا تبعید شدند. انزوای حسنین علیهما السلام در فضای مدینه، اوج نابسامانی فرهنگی و گسست اعتقادی جامعهٔ اسلامی را نشان می‌دهد. با شهادت امام حسین علیه السلام و بازگشت امام سجّاد علیه السلام به مدینه، تأثّر عمیقی مردم را فراگرفت؛ امّا گذشت زمان و تشدید جوّ خفقان سیاسی و وضعیت اسفبار فرهنگیِ مدینه که به اوج گسستگی در اصول بنیادین رسیده بود، شرایط را بیش از پیش سخت و تیره کرد.

رشد اشعار اباحه‌گرایانهٔ موسوم به «مُجون» با مضامین هرزگی و فحشا (خصوصاً توسّط عمر بن ابی ربیعهٔ مخزومی که مورد حمایت بنی امیه بود)، اوج‌گیریِ سرودن اشعار نقائض، حضور آواز خوانان و گروه‌هایی از این دست (که در دوران چهار خلیفه نخست، مجال فعّالیت نداشتند) و برپایی مجالس مختلط آوازه‌خوانی و هرزگی،^۲ فراتر از مدینه، بلکه تا شام رسیده و حتّی در بین برخی خواص هم سرایت کرده بود:

غنا در مدینه به گونه‌ای [رواج یافته] بود که هیچ عالمی آن را انکار نمی‌کرد و هیچ عابدی آن را دفع نمی‌کرد.^۳

حلقه معرفتی امام سجّاد علیه السلام چند نفر بیشتر نبود که در میان آنها برخی از غیر شیعیان مانند ابو شهاب زُهری هم حضور داشتند. در نقل‌هایی از امام

مثلاً هنگامی که از امام در بارهٔ عبارت «من كنتُ مولاه فعليّ مولاه» پرسیده می‌شود، امام پاسخ می‌دهد:

نصبني عَلَماً إذ أنا قمتُ، فمن خالفني فهو ضالٌّ.^۱

تبلیغات گسترده شامیان علیه اهل بیت که با بهره‌گیری از جریان عثمانی، در سراسر مناطق اسلامی^۲ انجام می‌گرفت _ همچون سبّ امیر المؤمنین بر منابر،^۳ جعل حدیث علیه اهل بیت^۴ و مناقب‌سازی برای معاویه^۵ ـ تأثیر بسزایی در عدم شناخت تازه مسلمانان از امام، و دوری آنها از دیدگاه‌های امامان داشت. در جنگ صفّین، جوانی از لشکر معاویه که تحت تأثیر همین فضا قرار گرفته بود، در بارهٔ علّت حضورش در جنگ چنین می‌گوید:

من از آن رو با شما پیكار مى‏كنم كه چنان‌كه به من گفته‏اند، مولاى شما نماز نمى‏گزارد و شما نیز نماز نمى‏گزارید و بدان سبب با شما چنین مى‏جنگم كه یار شما خلیفه ما را كشته و شما در كشتن او به وى كمك كرده‏اید.^۶

تنها در دورهٔ حکومت حضرت علی علیه السلام و اندکی پیش از آن، حضور حسنین علیهما السلام، عمّار یاسر، مالک اشتر، ابن عبّاس و فرهیختگان دیگر، در تبیین مسائل مختلف و معمولاً در شرایط جنگ، از فعّالیت گستردهٔ امام برای تسلّط بر پیچیدگیِ شرایطی حکایت داشت که امر تبیین مبانی را بسیار سخت می‌نمود. کتابت نامه‌هایی حاوی معارف (مانند نامهٔ مالک اشتر) و وصایا (مانند وصیت‌نامه به حسنین علیهما السلام)، در کنار برخی تألیفات در