در پژوهشی که اخیراً درباره باورهای کلامی نوبختیان^۱ انجام گرفته است، ملاحظه می‏شود که ایشان نیز قائل به عصمت انبیا^۲ و ائمه علیهم السّلام^۳ از گناه و خطا بوده‏اند؛ اما تصریحی از آنان بر منشأ عصمت در دست نیست. البته ابوسهل نوبختی، برخی از منشأهای عصمت از گناه را که در آیات و روایات آمده به تصریح یا تلویح بیان کرده است؛ مانند «علم پیامبر صلی الله علیه و آله به همه تورات و انجیل و زبور»^۴ و «علم امام به کتاب و سنت»^۵.^۶

در دوره غیبت صغرا، بیشتر آثار برجای‏مانده از علمای امامیه، متون حدیثی و از محدثان مکتب قم است. این متون از سویی می‏تواند بازتاب‏دهنده نظرات مؤلفان آنها باشد و از سوی دیگر می‏تواند جو حاکم بر قم را، که یکی از مهم‎ترین مراکز علمی شیعی بوده است انعکاس دهد. یکی از متون این دوره، کتاب محاسن، نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی (م ۲۵۴ یا ۲۷۴) است. در این کتاب اگرچه برخی متون بیانگر عصمت به چشم می‏خورد،^۷ اما این متون به منشأ عصمت تصریحی ندارد.

ازآنجاکه از محمد بن حسن صفار (م۲۹۰ق) متنی حاوی دیدگاه‏های او بر جای نمانده، اگر روایات نقل شده از او مبنای داوری درباره دیدگاهش باشد، به

نیز استفاده می‏شود). همچنین از تعبیرهای «استخلصته لنفسک» (او را برای خویش خالص نموده‏ای)، «اصطفیته بعملک» (با علم خود او را برگزیدی)، «عصمته من الذنوب» (او را از گناهان حفظ نمودی)، «برّأته من العیوب» (او را از عیب‏ها پاک کردی)، «اطلعته علی الغیوب» (او را بر امور پنهان آگاه کردی)، «طهرته من الرجس» (او را از پلیدی پاک کردی) و «نقیته من الدنس» (او را از آلودگی پاک نمودی) برداشت می‏شود که این کارها برای امام عصر علیه السّلام از سوی خدای سبحان انجام شده تا زمینه‏های گناه برای ایشان به کمترین حد برسد.

به طور خلاصه، منشأ عصمت در طول زمان حضور معصومان (به تبع آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السّلام در میان شیعه و به طور ویژه در میان بزرگان شیعه مطرح بوده است و به طور عمده، منشأ عصمت در سخنان شیعه در عصر حضور، ریشه در الهی بودن آن دارد (اگرچه برخی اصحاب، مانند هشام و همه کسانی که روایات ریشه بشری‏ بودن عصمت ائمه علیهم السّلام را روایت کرده‏اند، به این بُعد منشأ عصمت نیز توجه داشته‏اند و آن را تلقی به قبول نموده‏اند).

در مباحث پیشین به‏تفصیل گذشت که در دیدگاه قرآن و روایات معصومان علیهم السّلام دو منشأ الهی و بشری‏ بودن عصمت معصومان علیهم السّلام اولاً وجود دارد و ثانیاً توأمان است وثالثا باید چنین باشد تا به عنوان یک ارزش و یک امتیاز برای معصومان علیهم السّلام نقش ایفا کند.

منشأ عصمت از دیدگاه امامیه در عصر غیبت

در عصر غیبت، اجمالاً امامیه در چارچوب عقل، قرآن و روایات، در زمینه عصمت نظریه‎پردازی کرده است. با توجه به کثرت علما و نظریه‏پردازان امامیه در این دوره، آنچه در اینجا عرضه و بررسی خواهد شد، تنها دیدگاه برخی از برجسته‏ترین این بزرگان خواهد بود.