تصرف تکوینی خداوند

از برخی روایات منقول از طریق عامه استفاده می‏شود که در برخی موارد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در معرض ارتکاب گناه بوده، خدای سبحان تکویناً وی را از این کار باز داشته است. یکی از این متون، روایت زیر است:

طبری با سند خویش نقل کرده که علی بن ابی‎طالب علیه السّلام گوید: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «هرگز به قصد کارهای مردم جاهلیت نیفتادم، مگر دو بار که خدا میان من و آنچه می‏خواستم حائل شد؛ پس از آن دیگر قصد بدی نکردم تا خداوند عز و جل مرا به رسالت خویش گرامی داشت. شبی به پسری از قریش که در بالای مکه با من به گوسفندچرانی بود گفتم: چه شود که گوسفندان مرا بنگری تا به مکه شوم و بگردم چنان‏که جوانان می‏گردند» و او گفت: «چنین کن». فرمود: «و من برفتم و سر گردش داشتم و چون به نخستین خانه مکه رسیدم صدای دف و مزمار شنیدم». گفتم: «چه خبر است؟». گفتند: «فلانی پسر فلانی، فلان، دختر فلان، را به زنی می‏گیرد». فرمود: «و من نشستم و آنها را می‏نگریستم، و خدا مرا به خواب برد و از گرمای آفتاب بیدار شدم و پیش رفیق خودم بازگشتم» و او گفت: «چه کردی؟». گفتم: «کاری نکردم» و خبر خویش بگفتم.

فرمود: و شب دیگر با وی همان سخن گفتم و او گفت: «چنین کن» و

برهان ربه» فرمود: «همسر عزیز برخاست و لباسی بر بت انداخت». یوسف علیه السّلام به او گفت: «این چه کاری است؟». او گفت: «از بت شرم دارم که ما را ببیند». پس یوسف به او گفت: «آیا از کسی که نه می‏شنود و نه می‎بیند و نه می‏فهمد و نه می‏خورد و نه می‏نوشد شرم می‏کنی و من از کسی که انسان را آفریده و او را آموخته حیا نکنم؟».^۱ در حدیثی دیگر نیز چنین آمده است: «و من شرم نکنم از پروردگارم؟».^۲ ممکن است محتوای این حدیث، بخشی از ارائه برهان باشد؛ یعنی خدا با ایجاد چنین صحنه‏ای به یوسف علیه السّلام زشتی گناه را تفهیم کرده تا ایشان در دام غفلت از ارتکاب گناه و حضور خدای سبحان نیفتد.

از مجموع آنچه گذشت، می‏توان به این نتیجه رسید که معصوم با توجه به علم کاملی که خدای سبحان به او عطا فرموده، به ضمیمه تلاش خود وی و بقیه امدادهای غیبی (مانند روح‏القدس) به مرحله‏ای از علم نسبت به درک گناه و زشتی آن و حضور خدای سبحان و عقابی که در پی گناه است خواهد رسید و با اختیار کامل خود از گناه دست خواهد کشید. به عبارت دیگر، با توضیحی که گذشت، با اینکه در این حال، ارتکاب گناه از سوی معصوم استحاله عقلی ندارد، اما امتناع وقوعی دارد و عصمت چیزی جز این نیست. پس به طور خلاصه، درست است که اعطای علم، به معنای حفظ معصوم از گناه نیست، اما بخشی از نقش خدا در فرایند حفظ معصوم از گناه را تبیین می‏کند و زمینه‏ساز احتراز معصوم از گناه خواهد بود^۳.^۴