فرایندی که برای تحقق عصمت در متون وحیانی بیان شده، به چشم نمی‏خورد. شاید بتوان گفت که مسیر شهود (آن‎گونه که عارفان آن را پیموده‏اند) ظرفیتی بیش از آنچه در عباراتشان آمده، ندارد و نمی‏توان بیش از آن، انتظاری از این ابزار داشت.^۱

به طور خلاصه، همه عارفانی که قائل به وحدت وجود و موجود بوده‏اند، مسیری جز جبر گرایی ندارند و نمی‏توانند سهمی برای معصوم در افعال خویش تعریف کنند. ظاهراً جبرگرایی، نقطه‏ای است که جبرگرایان خالص و بیشتر اهل حدیث، اشاعره، فیلسوفان و عرفا را فراهم آورده‏اند و اگرچه هر یک مسیری جداگانه برای رسیدن به این نقطه پیموده‏اند، اما بالاخره، در یک نقطه به یکدیگر پیوسته‏اند.

جمع‏بندی دیدگاه‏ها درباره عصمت از گناه

همان‎گونه که گفته شد، محتوای تحلیل‏های عقلانی و آیات و روایات اهل‏بیت علیهم السّلام این است که خدا و معصوم هر دو در فرایند تحقق عصمت و تداوم آن برای معصوم (با تفصیلی که گذشت) دخیل هستند. به طور خلاصه می‏توان گفت که آیات و روایات بیان کننده منشأ عصمت به ضمیمه تحلیل‏های دقیق عقلی، منظومه‏ای کامل، سازوار و منسجم را تشکیل می‏دهند. البته این منابع (عقل، آیات و روایات) در اعصار گذشته، جمع‏آوری، تحلیل و جمع‏بندی نشده‏اند تا منظومه دیدگاه عقل و منابع وحیانی به طور کامل نمایان گردد. در دوره اسلامی، چالش‏ها و چرخش‏هایی که برای تبیین این موضوع برای دانشمندان مسلمان به‏ویژه متکلمان و فلاسفه و عارفان امامی رخ داده، درخور

سخن آنان وارد خواهد بود. همان‎گونه که گذشت، برخی از این عرفا، دارای دیدگاه‏های متناقضی هستند؛ مانند غزالی که عصمت را چنان تعریف کرده که گویا برای معصوم سهم قائل شده است؛ اما در عین حال، در مسئله خلق اعمال، اعمال ارادی انسان را مخلوق خدا می‏داند، نه مخلوق و مقدور عبد.

به طور خلاصه، همه عارفان قائل به جبر، نه لایه‏های گوناگون الطاف الهی برای معصوم را (آن گونه که در آیات و روایات آمده) مورد توجه قرار داده‏اند و نه جنبه‏های متعدد تلاش معصومان برای ترک گناه را.

آن دسته از عارفان که به حسب ظاهر، قائل به امر بین الامرین شده‏اند، اگرچه برای این مسئله تقریرهای گوناگونی ارائه داده‏اند و در ظاهر عباراتشان، به سهم خدا و معصوم در حصول عصمت باور دارند، اما درباره دیدگاه آنان نیز دو نکته قابل توجه است:

نخست اینکه همان‎گونه که گذشت، امر بین الامرین با توجه به دیدگاه عارفان درباره وحدت وجود و به طور خاص، بنا بر تفسیر ابن‎عربی و پیروان وی، معنایی جز جبر ندارد؛ پس عباراتی مانند امر بین الامرین، گرهی از کار آنان نخواهد گشود؛ چون در امر بین الامرین، سخن از قدرت خدا و قدرت عبد است؛ درحالی‎که عرفا اصلاً برای غیر خدا وجودی قائل نیستند تا برای وی قدرتی تصور کنند و سپس بتوانند نسبت قدرت عبد با قدرت خدا را بسنجند. ازاین‎رو سرنوشت عارفان قائل به امر بین الامرین هم چیزی جز جبرگرایی نخواهد بود.

دوم اینکه حتی اگر بپذیریم که این عارفان برای خدا و معصوم، سهم قائل بوده‏اند، در نوشته‏های آنان امدادهای گوناگون الهی برای معصوم و نیز تلاش بسیار معصوم برای ترک گناهان آن‎گونه که در آیات و روایات بازتاب یافته و یا