فصل سوم:

بررسی دیدگاه عرفا

در بخش عرضه دیدگاه عرفا گذشت که برخی از آنان به جبری بودن افعال انسان اعتراف کرده‏اند و یا لازمه سخنانشان این است که در جهان چیزی جز جبر نیست؛ مانند اینکه قائل به یک وجود و موجود بوده‏اند که وجود خدای تعالی است و هرچه جز اوست، همه مظاهر و تجلیات اوست. چنین نگاهی اصلاً برای انسان وجودی قائل نیست تا برایش قدرت و اختیاری تصور کند و طبعاً معصوم، یکی از مصادیق آن باشد. ازاین‎رو همه عارفانی که به‏صراحت قائل به جبر شده‏اند یا لازمه سخنشان جبر است، طبیعی است که برای معصوم در افعال خویش سهمی قائل نباشند و افعال وی را تجلی اراده خدای سبحان بدانند و نوبت به آن نخواهد رسید که بحثی از تلاش وی برای ترک گناهان به میان آورند. ظاهراً ابن‎عربی و پیروان وی در پذیرش نتیجه فوق همداستان و یا مُلزَم به اعتراف به آن هستند.

همچنین همه عارفانی که قائل به کسب‏اند و در تفسیر کسب، افعال اختیاری انسان را به خدا نسبت می‏دهند و برای عبد، قدرتی واقعی قائل نیستند نیز ملحق به کسانی هستند که قائل به جبر مطلق‏اند و همه محذورهای فوق بر

نتیجه این تحلیل یعنی مجبور بودن معصوم در افعال خویش نخواهد داشت. با توجه به مجبور بودن معصوم از دیدگاه فلاسفه، دیگر جایی برای این نیست که از اراده واقعی معصوم و تلاش وی برای ترک گناه به میان آید و این کار ارزشی برای وی به شمار آید. به عبارت دیگر، فیلسوفان، همان راه جبرگرایان خالص، اهل حدیث و اشعریان را پیموده‏اند. ازاین‎رو وجود واژگانی مانند اراده و اختیار در عبارت‏های برخی فیلسوفان، اثری عملی در نتیجه بحث نخواهد داشت.

البته باز هم ارزش تکرار دارد که ممکن است فیلسوفی با آنکه واقعاً برای معصوم سهمی در تحقق عصمت قائل باشد، آگاهانه یا ناآگاهانه از برخی مبانی فلسفی عدول کند یا با اینکه خود را فیلسوف قلمداد می‏کند، از روش کلامی بهره برد که البته این کار التقاط خواهد بود. آشکار است که بنا بر نظر دقیق، جمع میان اختیارگرایی کلامی و جبرگرایی فلسفی، جمع بین نقیضین خواهد بود. در پایان، این نکته درخور توجه است که اگر جبرگرایی فلسفی، عصمت معصوم را به خدای سبحان اسناد می‏دهد، اما با این حال، تفاصیل و مطالب فراوانی که در آیات روایات در تبیین چگونگی امدادهای الهی برای تحقق عصمت دیده می‏شود در تبیین‏های فلسفی این موضوع به چشم نمی‏خورد. شاید این هم یکی از نشانه‏های نهایت ادراک عقل درباره این موضوع باشد که چیزی بیش از آنچه در بخش نظر فیلسوفان ارائه شد، در بر نخواهد داشت.