است و طبعاً این اشکال سخنان معتزله را نیز در بر خواهد گرفت.

افزون بر آنچه گذشت، فرایندمدار بودنِ منشأ عصمت و سیر تحقق آن (آن‏گونه که در آیات و روایات گذشت)^۱ در آثار بزرگان معتزله به چشم نمی‏خورد.

آنچه در اینجا ارزش اندیشیدن دارد، مهم‎ترین تفاوت‏های نظریه‏پردازی بر اساس اندیشه معتزله و چارچوب آیات و روایات این موضوع است. به نظر می‏رسد که عمده توجه معتزله در این مسئله، مبانی عقلی آنان در این مسئله است. آنان از سویی قائل به اختیار، قدرت و اراده انسان هستند و از سوی دیگر عصمت را لطف می‏دانند. شاید مهم‎ترین مؤلفه‏هایی که چارچوب اندیشه عقل‏گرای معتزلی برای عصمت به ما ارائه می‏دهد، چیزی جز لطف خدا همراه اراده معصوم در ترک گناه نباشد. ممکن است بتوان گفت که تکیه صرف به عقل، چیزی بیش از این مقدار را هم در بر ندارد. این در حالی است که آیات و روایات، ابعادی وسیع از این موضوع را تشریح می‏کند و منظومه‏ای منسجم و شفاف را به ما می‏دهد. این متون از سویی، امر بین الامرین را طرح می‏کند که با تفسیر اهل‎البیت علیهم السّلام از آن، تفاوت‏های آشکاری با اختیارگرایی معتزله دارد.^۲

از سوی دیگر، متون وحیانی، بسیاری از جزئیات الطاف الهی به معصوم را تشریح می‏کنند که بیشتر آنها در عبارات معتزله و پیروانشان غایب است. همچنین همان‎گونه که گذشت، تلاش بسیار معصوم در حفظ اندیشه و عمل

۱. همان‎گونه که گذشت، معتزله تصریح کرده‏اند لطفی که در عصمت مطرح است، از معصوم سلب اختیار نمی‏کند و معصوم با اختیار خود گناهان را ترک می‏کند. همان‎گونه که گذشت، این مطلب با محتوای آیات و روایات مطابق است؛^۱

۲. متکلمان معتزلی هم اگرچه به لطف بودن عصمت و بقای اختیار معصوم تصریح کرده‏اند و این هر دو مطابق آیات و روایات است؛ اما به جزئیات لطف (مانند تصریح آیات و روایات به «عصمت»، اذهاب رجس و تطهیر، برگزیدن»، «تأیید و نصرت الهی»، «اعطای علم» و مانند آنها که در تحلیل آیات و روایات گذشت) تصریح نکرده و لایه‏های آن را نکاویده‏اند. همچنین به چگونگی «امتناع معصوم از قبیح»^۲ آن‏گونه که در آیات و روایات بدان تصریح شده (مانند استعصام، اعتصام، تقوی و طاعت که در بخش نخست گذشت) نپرداخته‏اند. ممکن است عذر آورده و گفته شود که عمده استدلال‏های معتزله متکی بر عقل بوده و تحلیل عقلی ما را به این جزئیات رهنمون نمی‏گردد. پاسخ این است که ممکن است این مسئله (منشأ عصمت) بتواند یکی از مواردی باشد که اثبات می‏کند که عقل انسان به‏تنهایی به همه زوایای حقیقت و دین دسترسی ندارد و تحلیل‏هایی که تنها متکی بر عقل باشد در بسیاری از ابعاد مطالب دینی، ناقص