قبول الطاف الهی در این موضوع انعکاس می‏دهد. گفتنی است که بسیاری از الطاف الهی مانند عقل، ارسال رسل، انزال کتب و مانند آن به همه انسان‏ها ارزانی داشته شده؛ اما تنها معصومان‏اند که در مرحله اندیشه و عمل، صد درصد به این الطاف پاسخ مثبت داده‏اند و از آنها تخطی نکرده‏اند. این زاویه مهم در نوشته‏های معتزله و برخی پیروان آنان از امامیه، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

اگرچه نمی‏توان از متکلمان غیر امامی، انتظار داشت که ظرایف منشأ عصمت را از آیات و روایات اهل‎بیت علیهم السّلام استخراج کنند (چون از یک سو، بسیاری از آنان قائل به صدور صغائر و صدور سهوی گناه از انبیا بوده‏اند و از سوی دیگر به اعتبار روایات اهل‎البیت علیهم السّلام باور نداشته‏اند)؛ اما می‏توان انتظار داشت که بسیاری از متکلمان امامیه افزون بر مضمون آیات به سراغ روایات در زمینه منشأ عصمت رفته، آنها را جمع‏آوری کرده و به تحلیل آنها پرداخته باشند. چرا بسیاری از آنان تحت تأثیر معتزله به تحلیل این موضوع از مسیر مبانی معتزله (مانند قاعده لطف) رفته‏اند؟ چرا چارچوب منشأ عصمت را به شکل دستگاه‏مند از عقل و قرآن و روایات اهل‏البیت علیهم السّلام استخراج نکرده‏اند؟ البته آشکار است که این گلایه‏ها به معنای نادیده گرفتن تلاش‏های بی‏دریغ آنان در تبیین و دفاع از دین (در پرتو منابع عقلانی ـ وحیانی) نیست؛ اما به هر حال بدون در نظر گرفتن کاستی‏های پیش‏گفته نمی‏توان انتظار داشت که خلأ موجود در این موضوع و سایر موضوعات کلامی، مطمح نظر قرار گیرد و باید برای استحصال ابعاد آن از منابع عقلی-وحیانی چاره اندیشید و مسیر به‏خطارفته این موضوع را به مسیر صحیح آن بازگرداند.

در بررسی دیدگاه معتزله، توجه به چند نکته حائز اهمیت است:

به آنچه در آیات و روایات در زمینه تلاش معصوم برای ترک گناهان با تعبیرهایی مانند استعصام، اعتصام، بالاترین مراتب تقوا و طاعت و نظایر آن آمده، کم‏توجه بوده‏اند. درست است که ماده عصمت در واژه «معصوم»، متعدی است و به خدا نسبت داده می‏شود و پیامبر و حجج الهی:، متعلَّق این فعل هستند، اما بنا بر دو روایت منقول از امام صادق و امام سجاد علیهما السّلام نقطه کانونی تعریف «معصوم»، واژه «معتصِم» است؛ یعنی عصمت، فعل معصوم (اعتصام) است نه فعل خدا. البته معصوم این کار را به مدد الهی انجام می‏دهد. به عبارت دیگر امام، اسم مفعول (از فعل ثلاثی مجرد عصم) را به اسم فاعل (از ثلاثی مزید همین ماده) معنا کرده است.^۱

شاید بتوان این تحلیل را که مبتنی بر آیات و روایاتی است که گذشت، یکی از کانونی‏ترین فرق‏های پایه‏گذاری تعریف عصمت بر اساس دیدگاه معتزله و محتوای آیات و روایات برشمرد. در بسیاری از عبارات معتزله، سهم معصوم در تعریف عصمت، قدرت و اختیار داشتن در ترک گناهان است و جدّ و جهدی برای وی نیست یا کم‎رنگ است. این در حالی است که محتوای آیات و روایات اهل‎البیت علیهم السّلام بر هر دو کفه این ترازو تأکید می‏ورزد؛ یعنی از سویی همان‎گونه که گذشت سرمایه‏گذاری ویژه خدای سبحان را برای حفظ معصوم از گناهان می‏نمایاند و از سوی دیگر، تلاش‏های گسترده و مداوم معصوم را در پذیرش و