177
منشأ عصمت از گناه و خطا (نظریه ها و دیدگاه ها)

متکلمان امامیه در بخش نخست گذشت. ازاین‎رو می‏توان نتیجه گرفت که تا حد زیادی، دیدگاه متکلمان امامیه به مشرب آیات و روایات نزدیک است؛ بلکه می‏توان گفت که نزدیک‏ترین دیدگاه‏ها در میان دانشمندان مسلمان است. البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که بسیاری از تفاصیل منشأ عصمت که در سخنان معصومان دیده می‏شود (مانند تصریح آیات و روایات به «عصمت»، اذهاب رجس و تطهیر، برگزیدن»، «تأیید و نصرت الهی»، «اعطای علم» و مانند آنها که در تحلیل آیات و روایات گذشت) در نوشته‏های متکلمان امامیه به چشم نمی‏خورد.۱

نکته دوم اینکه همان‎گونه که گذشت، برخی از متکلمان امامیه، مانند سید مرتضی و شیخ طوسی به پیروی از معتزله پس از آنکه عصمت را بر محور لطف تعریف کرده‏اند، تنها به اراده داشتن معصوم در ترک گناه بسنده کرده‏اند و

1.. ممکن است نبود جزئیات مذکور در آیات و روایات برای منشأ عصمت در تحلیل‏های متکلمان امامیه، برخی دلایل زیر باشد:
الف - برخی محدثان نخستین، نظریه‏پرداز نبوده‏اند تا این جزئیات را در دیدگاه‏های خود بیاورند؛
ب - برخی از محدث‏متکلمان یا متکلم‏محدثان به وجود این مطالب در آیات و روایات بسنده کرده بودند، به آنها باور داشته و خود را از بازفراوری آن‏ها بی‏نیاز می‏دیدند (مانند ابن‎بابویه در کتاب اعتقادات که در تعدادی از موارد با ذکر متن روایت، اعتقاد امامیه را ابراز می‏نماید و سپس تحلیل خاصی برای آن ارائه نمی‏دهد)؛
ج - در دوره‏ای طولانی، اصلاً این موضوع برای محدث‏متکلمان و متکلمان امامیه هنوز مسئله نبوده تا برای آن چاره‏اندیشی کنند و آیات و روایات را برای یافتن پاسخ این مسئله ببینند؛
د - تا مدت‏ها مسائل‏مهم‏تری مانند مسئله امامت و غیبت، فراغی برای علمای امامیه نگذاشته تا به مسائل کمتر مورد ابتلا، غیر عملی و عقیدتی مانند منشأ عصمت از گناه بپردازند؛
ه‍ - آیات و روایات این موضوع جمع‏آوری، دسته‏بندی و تحلیل نشده بوده است؛
و - این موضوع به ندرت مورد توجه و پرسش عموم مؤمنان قرار گرفته؛ ازاین‏رو متکلمان امامیه احساس تکلیف نکرده‏اند تا به مداقّه عقلی و نقلی ادله این موضوع اهتمام ورزند.


منشأ عصمت از گناه و خطا (نظریه ها و دیدگاه ها)
176

ندارند؛ آشکار می‏گردد.

در میان متکلمانی که برای خدا و معصوم در حصول عصمت نقش قائل هستند؛ چند دسته درخور بررسی هستند:

نخستین گروه، شیعیان هستند. اگرچه از تک‏تک شخصیت‏ها و متکلمان شیعه در عصر معصومان و عصر غیبت تا مدرسه کلامی بغداد، منظومه اندیشه‏ای منسجمی نسبت به عصمت در دسترس نیست تا چه رسد به اینکه از آنان نظریه سامان‏یافته‏ای درباره منشأ عصمت بر جای مانده باشد و این مشکل، داوری درباره دیدگاه آنان را بسیار دشوار می‏سازد، اما نظر متکلمان بغداد و پیروانشان، همان نظریه معتزله است که عصمت، لطف یا اراده الهی از یک سو و اجتناب ارادی انسان معصوم از سوی دیگر است. در اینجا لازم است دو نکته درباره متکلمان امامیه مورد توجه باشد: نخست اینکه اگرچه آنان تا پیش از مدرسه اصفهان، برای اراده آزاد انسان، تعبیر به «قدرت و اختیار» می‏کرده‏اند و پس از آن، از عبارت «امر بین الامرین» بهره می‏برند؛۱ اما بر اساس تعریف‏هایی که از آنان برای عصمت گذشت، اقتضای هر دو نظر این است که خدا و معصوم در حصول عصمت دخیل هستند. شواهد این برداشت در بسیاری از سخنان

1.. تعبیرهایی که تعدادی از علما در نسبت دادن «نظریه امر بین الامرین» به امامیه دارند، حاکی از آن است که بسیاری از آنان این دیدگاه را پذیرفته بودند. برای نمونه ر.ک: ابن‎بابویه، الاعتقادات، ص۲۹؛ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۲۷؛ مقاتل بن عطیة، ابهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ج۱، ص۶۱۶؛ شوشتری، احقاق الحق، ج۲، ص۳، السبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج۲، ص۳۴۶؛ الخرازی، بدایة المعارف الالهیة، ج۱، ص۱۶۵. تصریح به امر بین‏الامرین، منحصر به شیعیان اثناعشریه نیست و در میان برخی از بزرگان اسماعیلیه نیز به چشم می‏خورد. برای نمونه ر.ک: رازی، اعلام النبوة، ص۴۱ - ۴۲.

  • نام منبع :
    منشأ عصمت از گناه و خطا (نظریه ها و دیدگاه ها)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2602
صفحه از 258
پرینت  ارسال به