شمس‏الدین ابوالثناء محمود بن عبدالرحمن اصفهانی (م۷۴۹ق) نیز عصمت را ملکه‏ای دانسته که از ارتکاب گناه باز می‏دارد و این ملکه متوقف بر علم به زشتی‏های گناهان و ارزش‏های طاعات است.^۱ این تعریف هم چیزی افزون‏تر بر آنچه ایجی و میرسیدشریف در مواقف و شرح آن به فیلسوفان نسبت داده‏اند، ندارد.

محقق جلال‏الدین محمد دوانی (م۹۰۸ق) از سویی عصمت و حفظ انبیا علیهم السّلام را به خدا نسبت می‏دهد و از سوی دیگر، بر این نکته انگشت می‏نهد که این حفظ، تنها ناشی اراده خدای تعالی نیست. وی در ادامه توضیح می‏دهد که در نفوس قدسیه انبیا، استعداد فعلیت خطا از روی اراده وجود نداشته است؛ ازاین‏رو خداوند آنان را به وصف عصمت آفریده است؛ زیرا شرط دادن عصمت از سوی خدا به انبیا، استعداد ذاتی آنان است. او بر این باور است که اگر معصوم‏بودن افرادی خاص، تنها مستند به اراده خدا باشد، لازمه آن ترجیح بلامرحج خواهد بود.^۲

وی به عنوان کسی که بیشتر متکلم است تا فیلسوف، از سویی به عنوان یک متکلم به لطف‏ بودن عصمت تصریح می‏کند و برای پرهیز از اینکه دچار ترجیح بلامرحج شود، اعطای عصمت از سوی خدا را به عدم وجود استعداد فعلیت خطا از روی اراده در معصومان مستند می‏سازد تا از ترجیح بلامرحج بگریزد و آن را به ذات خود معصوم برگرداند. درست است که این توجیه وی را از فروافتادن در اشکال ترحیج بلامرحج وامی‏رهاند، اما «عدم وجود استعداد فعلیت خطا از روی اراده» را به چه چیزی نسبت خواهد داد و خود را از این مخمصه چگونه نجات خواهد داد؟ به عبارت دیگر، وی از محذور ترجیح بلا مرجح گریخته، اما در محذور جبر فلاسفه فرو افتاده است؛ زیرا طبق تبیین

به تلاش، تکرار و مواظبت معصوم بر ترک معصیت و انجام طاعت است. این تعریف که ایجی و میرسیدشریف آن را به فیلسوفان نسبت داده‏اند، تا حد بسیاری در محصّل رازی وجود دارد.^۱

البته وی آن را به فلاسفه نسبت نداده و تنها به عنوان یکی از اقوال در این مسئله آورده است. خواجه این تعریف را در تلخیص المحصل نقد کرده و بهتر دانسته که عصمت از دیدگاه حکما، همان تعریفی باشد که در چند سطر پیشین از وی نقل شد. به نظر می‏رسد که خواجه، این تفصیل را به مبانی فیلسوفان نزدیک نمی‏دیده است. تا اینجا تعریف عصمت از دیدگاه فلاسفه از عصر خواجه تا عصر میرسیدشریف، تغییر محسوسی را نشان نمی‏دهد. میرسیدشریف تعریف دیگری هم برای عصمت آورده است. بنا بر این تعریف، عصمت، ملکه پرهیز از گناهان همراه با قدرت اجتناب از آنهاست.^۲

به نظر می‏رسد که میرسیدشریف به عنوان یک متکلم‏فیلسوف، به ارائه تعریفی پرداخته که حاوی مؤلفه‏های اصلی تعریف فلاسفه و متکلمان باشد. وی از سویی، عصمت را ملکه دانسته و از سوی دیگر، اختیار و قدرت را در آن شرط کرده است. شاید بتوان گفت که وی در این تعریف از برخی مبانی اشعری عدول کرده؛ زیرا در منظومه دیدگاه اشعری در تعریف عصمت، جایگاهی برای ملکه وجود ندارد. همچنین اگر میرسیدشریف را اشعری بدانیم و وی کسب را مانند اشعری تعریف کند، تمکن معصوم از ترک گناه در دیدگاه وی جایی نخواهد داشت.^۳