آنها می‏دانند و با وجود علت تامه، معلول حاصل خواهد شد؛ پس افعال معصوم، معلول ملکه است و ملکه هم در سلسله علل منتهی به واهب الصور یا خدای سبحان می‏شود. همچنین واهب الصور به هر یک از ممکنات به اندازه استعدادش فیض اعطا می‏کند. این صفت نفسانی با علم به زشتی گناهان و ارزش طاعت‏ها حاصل می‏گردد. این صفت با وحی‏های پی‏درپی در زمینه اوامر و نواهی محکم و پایدار می‏گردد.^۱ از این تعریف استفاده می‏شود که:

۱. عصمت از مقوله ملکه و مانع از وقوع گناه از معصوم است؛

۲. اتخاذ این مبنا، ناشی از قائل‏شدن به اعتبار استعداد قوابل است؛

۳. تحقق عصمت در معصومان متوقف بر علم آنان به معایب معاصی و مناقب طاعات است؛

۴. این ملکه با نزول وحی بر معصومان در زمینه اوامر و نواهی و سرزش آنان بر ارتکاب گناهان و ترک اولی و افضل تقویت می‏شود؛

۵. این ملکه از صفات نفسانی است که در ابتدا حال هستند و ثابت نیستند و ممکن است به سرعت زائل شوند؛ سپس به تدریج در جای خود (نفس معصوم) ثابت می‏شود.

از ظاهر این تعریف استفاده نمی‏شود که اصل این ملکه اعطایی از سوی خداست یا ناشی از فعل معصوم است؛ اگرچه همان‎گونه که گذشت، طبق مبنای فلاسفه این ممکن همانند بقیه ممکنات باید در سلسله معلول‏ها به علةالعلل منتهی شود و در نتیجه، معصوم در داشتن و تأثیر آن اختیاری ندارد؛ اما ممکن است بتوان ادعا کرد که به حسب ظاهر تعبیر ملکه، رسوخ آن، منوط

می‏شود و چه آن را قابل زوال ندانند، همان‎گونه که از دیدگاه امثال قاضی نور اللّٰه شوشتری بر می‏آید).^۱

پس از اطلاع اجمالی از تعریف ملکه از نظر فیلسوفان، باید توجه داشت که از متون فلسفی پیش از خواجه نصیر الدین طوسی (م۵۹۷ق)، تعریفی روشن برای عصمت از دیدگاه فلاسفه یافت نمی‏شود. وی عصمت از دیدگاه فلاسفه را ملکه‏ای می‏داند که با وجود آن، معصیت از معصوم صادر نمی‏شود.^۲ این تعریف نه به استناد عصمت به خدا تصریح دارد و نه به قدرت و اراده معصوم در کارهای خویش و تنها به وجود ملکه در معصوم و نتیجه آن که عدم صدور معصیت از وی است پرداخته است. به نظر می‏رسد که این تعریف، ناب‏ترین تعریف برای عصمت است که به فیلسوفان نسبت داده شده و با مبانی آنان سازگار است. توجه به تفاوت میان دیدگاه خالص فیلسوفان با دیدگاه متکلم‏فیلسوفان (که در صفحات آتی خواهد آمد) راز بخشی از تغییر عبارت‏ها را بر ملا می‏سازد.

پس از خواجه، عضدالدین ایجی (متوفای حدود ۷۵۶ ق) به ارائه تعریف عصمت از دیدگاه فیلسوفان پرداخته است. این تعریف همراه شرح میرسیدشریف (م ۸۱۶ ق) چنین است: عصمت، ملکه‏ای است که از انجام گناه بازمی‏دارد. این سخن، مبتنی بر مبنای فلاسفه بر قائل‏ شدن به ایجاب و اعتبار استعداد قوابل است. در توضیح این عبارت باید توجه داشت که همان‎گونه که گذشت فیلسوفان همه ممکنات را مستند به علت