آنچه اشاره شد- در دست نیست، نمی‏توان ارزیابی روشنی درباره میزان تطور دیدگاه قاضی نسبت به نظرات اکابر معتزله پیش از وی ارائه کرد.

راغب اصفهانی (م۵۰۲ق) عصمت را حفظ پیامبران از سوی خدا دانسته به وسیله اعطای اختصاصی نهاد پاک به آنان، سپس به وسیله دادن برتری‏های جسمانی، سپس با یاری‏ دادن و راسخ‏ نمودن گام‏های آنان، سپس با فرود آوردن آرامش بر آنان و با نگهداری دل‏های آنان و با توفیق‏بخشی به آنان.^۱

راغب در این تعریف، از سویی، عصمت را به خدا نسبت می‏دهد و از سوی دیگر، مصادیق حفظ را بر می‏شمرد. از سوی سوم، وی میان این مصادیق، ترتیب وقوع بیان کرده است. به نظر می‏رسد لطفی که در عبارات معتزله پیش از وی به طور اجمالی مطرح است، در عبارت وی، با تفصیل و ذکر مصادیق و ترتیب میان آنها به چشم می‏خورد. ازآنجاکه راغب، مفسر و لغت‏شناس قرآن کریم بوده و با متون روایی انس داشته، احتمالاً این مصادیق و ترتیب زمانی و منطقی میان آنها را از آیات و روایات اخذ کرده است. این عملکرد وی نشان می‏دهد که حد اقل از عصر وی، برخی از معتزله، در تحلیل عصمت و منشأ آن، افزون بر تحلیل‏های عقلانی، به متون وحیانی نیز توجه پیدا کرده‏اند.

ازآنجاکه راغب، یک متکلم صرف نیست و به محتوای روایات و به‏ویژه مضمون آیات توجه ویژه دارد و در تبیین‏های خویش از «تحلیل‏های دستگاه فکری معتزله» و «آیات و روایات»، همزمان بهره می‏برد، شاید نتوان وی را یک نقطه عطف در اندیشه معتزله دانست؛ زیرا از سویی، راغب در حد متکلمان ارشد معتزله مانند قاضی عبدالجبار به شمار نمی‏رود و از سوی دیگر، توضیحات معتزله معاصر وی و نیز معتزلیان پس از

قاضی درباره این موضوع که پیامبر باید از منفِّرات برکنار باشد به این مطلب پرداخته که غرض از بعثت، لطف به بندگان و تأمین مصالح آنان است و حصول این غرض، جز به برکنار داشتن پیامبر از چیزهای که موجب نفرت مردم از آنان می‏شود حاصل نمی‏گردد. ازاین‏رو لازم است که خدا آنان را از منفِّرات حفظ کند.^۱

از این استدلال می‏توان نتیجه گرفت که از دیدگاه وی، خداوند برای لطف به بندگان باید پیامبران را از هر چیزی که موجب نفرت مردم از آنان می‏شود حفظ کند و قطعاً انجام گناهان، از بزرگ‏ترین چیزهایی است که باعث نفرت مردم از پیامبر می‏شد. گفتنی است که قاضی تصریح می‏کند که به همین دلیل ارتکاب کبیره از نبی، پیش از بعثت و پس از آن روا نیست.^۲

تورق و جست‏وجو در بحث نبوت و امامت در آثار قاضی مانند المغنی و شرح الاصول الخمسه نشان می‏دهد که وی در هیچ جا به تصریح به تبیین منشأ عصمت نپرداخته و تلویحاً هم جز در مواردی که ذکر شد، توجه چندانی به این موضوع نشان نداده است. در پایان باید به این نکته توجه کرد که همان‎گونه که در ذیل دیدگاه شیخ مفید اشاره شد، احتمالاً بعضی بزرگان متکلمان امامیه بغداد مانند شیخ مفید در برخی زوایای این بحث، مانند منوط دانستن عصمت به پذیرش لطف خدا از سوی معصوم، از امثال قاضی متأثر بوده‏اند. همچنین ازآن‎رو که دیدگاه‏های معتزله پیش از قاضی درباره عصمت و منشأ آن -جز