اصل نظریه لطف، از امثال هشام بن حکم آغاز شده، اما در مدرسه کلامی بغداد، تعبیر لطف و مبانی آن از معتزله گرفته شده است. در ادامه با ورود ادبیات فلسفی به کلام امامیه از عصر ابن‏میثم و پس از آن به تدریج، افزون بر عصمت، ملکه نیز مطرح است و در برخی عبارات متکلمان امامیه مانند برخی آثار فاضل مقداد، نقش ملکه پررنگ‏تر، شفاف‏تر و مؤثرتر از لطف به نظر می‏رسد.

برخی از اهل حدیث

بعضی از اهل حدیث نیز به حسب ادعایشان، خدا و انسان را در تحقق افعال انسان دخیل می‏بینند. در میان آنان، ابن‎تیمیه اگرچه به موضوع عصمت پرداخته، اما به منشأ عصمت تصریح نکرده است.^۱ وی در مسئله خلق اعمال قائل به جبر محض و نظریه کسب اشعری نیست و دیدگاه معتزله را نیز در این زمینه نمی‏پذیرد. او تقریری خاص در این مسئله دارد.^۲ با توجه به اینکه دیدگاه وی در این مسئله معلوم نیست، نمی‏توان بر اساس مبنای او در این مسئله در زمینه منشأ عصمت، داوری روشنی از دیدگاهش داشت.

اگرچه جریان وهابیت را می‏توان ادامه اندیشه‏های ابن‎تیمیه ارزیابی و قلمداد کرد، اما بررسی جداگانه آثار بزرگان این فرقه نیز تعریف روشنی از عصمت و

ملامحسن فیض کاشانی (م۱۰۹۰ق) در محجة البیضاء ابتدا تأیید را تعریف می‏کند و آن را تقویت انسان با بصیرت از داخل و قدرت اقدام و فراهم آوردن شرایط از خارج می‏داند و تأیید به روح‏القدس را نیز از این مقوله می‏شمارد. وی سپس عصمت را مفهومی نزدیک به تأیید شمرده، آن را وجودی الهی می‏داند که در باطن انسان آشکار می‏گردد و انسان می‏تواند به کمک آن با تمام توان طلب خیر کرده، از همه شرها بپرهیزد تا به حدی رسد که گویا مانعی غیرمحسوس از باطن اوست و رؤیت برهان را در آیه (لقد همت به و هم بها لولا ان رأی برهان ربه) زیرمجموعه عصمت ارزیابی می‏کند.^۱

البته آنچه فیض در اینجا آورده، به طور کامل از احیاء العلوم گرفته است.^۲ باید توجه داشت که واژه «وجود» در عبارت فیض، مبهم است و بر لطف، ملکه، شدت عقل نظری، تاکد عدالت و مانند آن قابل انطباق است و عبارت وی، هیچ‏یک را تعیین نمی‏کند. به هر روی، اگر فیض را محدث یا محدث متکلم بدانیم، مبانی وی اقتضا می‏کند که کلام وی بر لطف که هم در دیدگاه متکلمان عدلیه هست و هم قابل انطباق با مضمون برخی از آیات و روایات است، حمل شود. طبق این برداشت وی باید قائل به اراده معصومان در افعالشان باشد. البته اگر وی را فیلسوف، عارف یا فیلسوف‏عارف بدانیم، لازم است دیدگاه وی را در چارچوب فلسفی یا عرفانی ارزیابی کنیم و با مبانی کلامی و حدیثی قابل جمع نخواهد بود. تفصیل این مطلب در بخش دیدگاه فلاسفه و عرفا خواهد آمد.

در یک جمع‏بندی کلی درباره تحلیل دیدگاه متکلمان امامیه باید گفت: