فلسفی). همچنین وی در این تعریف، دلیل امتناع وقوع معصیت را، انتفای داعی برای معصوم و وجود صارف برای ارتکاب آن می‏داند. این تفصیل نیز در بعضی تعریف‏های مذکور در کلام متکلمان بغداد دیده نمی‏شود. افزون بر این، وی در این تعریف، وقوع معصیت را با توجه به قدرت معصوم، ممکن؛ و با توجه به عدم داعی و وجود صارف برای وی ممتنع می‏داند. این تفصیل که به هدف جمع میان قدرت معصوم و استحاله وقوعی معصیت است، نیز در کلام برخی از متکلمان پیشین به چشم نمی‏خورد و نکته مهم و لطیفی است. البته همان‎گونه که گذشت، برخی متکلمان بزرگ مانند خواجه به بیشتر این دقایق توجه داشته‏اند.

ازاین‎رو اگرچه گفته شد که وی این تعریف را نپذیرفته، اما انصافاً در تقریر آن در حدی تلاش کرده که در سخنان متکلمان پیش از وی کمتر به چشم می‏خورد و این خود از بلوغ اندیشه کلامی فاضل مقداد، حداقل در تقریر این موضوع حکایت می‏کند.

فاضل مقداد در تعدادی دیگر از آثار کلامی خویش عصمت را به گونه‏ای تعریف کرده که هم از تعریف فلاسفه و هم از تعریف متکلمان بهره برده است. برای نمونه در لوامع، عصمت را ملکه‏ای نفسانی دانسته که متصف به آن را از ارتکاب گناه باز می‏دارد با اینکه بر انجام آن قدرت دارد. این ملکه، متوقف است بر علم به زشتی‏های گناهان و فضایل طاعات؛ زیرا عفت هنگامی که در جوهر نفس حاصل شد و علم کامل به شقاوت در معصیت و سعادت در طاعت، ضمیمه آن گردید؛ آن علم، سبب رسوخ عفت در نفس می‏شود و با مداومت بر آن، ملکه می‏گردد. سپس آن ملکه به دلیل وجود ویژگی روحی یا بدنی که آن ملکه را می‏طلبد برای معصوم حاصل می‏گردد وگرنه اختصاص او

قدرت معصوم، ارتکاب گناه ممکن است و با توجه به نبود انگیزه و وجود مانع، وقوع آن، محال است.^۱ تعریف او از عصمت در الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد^۲ و الانوار الجلالیه فی شرح الفصول النصریه^۳ نیز مانند سخن وی در اللوامع الالهیه است.^۴

برای درک بهتر توضیح او باید به چند نکته توجه کرد: نخست اینکه وی تعریف فوق در لوامع را به اصحاب امامیه و موافقان آنان از عدلیه نسبت داده و از تعریفی که در ادامه از برخی دانشمندان آورده و آن را زیبا و جامع قلمداد کرده، فهمیده می‏شود آنچه را به اصحاب امامیه و موافقان آنان از عدلیه منسوب ساخته، مورد رضایت وی نیست و آن را کامل نمی‏داند. خواهد آمد که آن تعریف، احتمالاً از فخر رازی در محصل افکار المتقدمین والمتأخرین^۵ است.

ازاین‎رو شاید بتوان استنتاج کرد که تبعیت صرف از متکلمان بغداد را نیکو نمی‏داند و تلفیق دیدگاه متکلمان و فلاسفه را صحیح و کامل می‏شمارد. نکته دوم اینکه برخی ظرایفی که وی در تعریف منسوب به اصحاب امامیه آورده، در تعریف برخی متکلمان بغداد، یا نیست یا با این تفصیل به چشم نمی‏خورد؛ مانند اینکه وی در این تعریف، نتیجه لطف را امتناع وقوع معصیت می‏داند که منظور، امتناع وقوعی است؛ درحالی‎که در تعریف برخی متکلمان بغداد، امتناع از معصیت به خود معصوم نسبت داده شده (که مفهومی کلامی است نه