قاضی عبدالجبار معتزلی در باب حسن آلام می‏گوید: آلامی که از طرف خداوند به بندگان می‏رسد یا متضمن «عوض» است و یا به سبب مصلحتی بر بندگان وارد می‏شود؛ لذا این درد و رنج، ظلم در حق متألم نخواهد بود.^۱ ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت معتقد است آلام ابتدایی که به بنده می‏رسد و هیچ‏گونه استحقاقی به آن آلام ندارد می‏بایست خداوند عوض آنها را به متألم بدهد.^۲

برخی متکلمان بحث رنج را متأثر از فلاسفه مطرح می‏کنند؛ لذا خیر را وجود و شر را عدم معنا می‏کنند.^۳ توجه به مصادیق برای تبیین شرور در عبارات متکلمان مشهود است. فخر رازی عقیده دارد خیر برای طاعت، منافع دنیوی، رفاه زندگی، صحة بدن، اهل و اولاد و شر برای مضار، قحطی، مرض، مصیبت به کار می‏رود.^۴ قاضی عبدالجبار ضرر و قبیح را «شر» می‏داند.^۵ او در کتاب المغنی فی ابواب التوحید والعدل خیر را لذت و شر را الم معنا می‏نماید.^۶ علامه طباطبائی در تفسیر آیه (إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعًا * وَ إِذَا مَسَّهُ ٱلْخَيْرُ مَنُوعًا)^۷ روایتی را از تفسیر قمی نقل می‏کند که در آن، شر را «فقر و فاقه» و خیر را «غنی و سعه» دانسته است.^۸

با توجه به مکتوبات متکلمان روشن می‏شود که متکلمان ضمن قبول وجود مشقات و دشواری‏ها در عالم، در صدد تبیین استدلالی آن هستند و معتقدند

اشاعره است. ازآنجاکه ثنویه قائل به دو خدای خیر و شر و اشاعره منکر حسن و قبح عقلی هستند، پاسخ‏های آنان نیز با توجه به مبانی فکری آنها ارائه شده است.^۱ علامه حلی خیر را همان وجود می‏داند و شر را عدم کمال شیء از آن حیثی که مستحق آن باشد معرفی می‏کند. ازآنجاکه در واجب، عدم محال است، خداوند خیر محض است و شر در او راه ندارد.^۲ تبیین علامه حلی از شر بی‏تأثیر از تفکر فلسفی نیست. علامه حلی برخلاف اشاعره و معتزله که خیر و شر را با ملاک طبع انسان می‏سنجیدند، آن را با محک واجب‏الوجود تبیین می‏کند. ملاهادی سبزواری معتقد است ثنویه به دلیل وجودی پنداشتن شر، در گمراهی هستند و از این جهت شر را امری عدمی می‏داند.^۳

خیر و شر در کلام اشعری به منافع و مضار معنا شده است. فخرالدین رازی می‏نویسد:

۰.إنما المراد بالخیر: المنافع آلتی هی الأموال، والرفاهیة فی العیش، والصحة فی البدن، والأهل والأولاد. والمراد بالشر: المضار التی هی القحط والمرض، والمصیبة. ولهذا سمی الحرب و الفتنة».^۴

خیر در این بیان منافعی همچون اموال و رفاه در زندگی تعریف شده است و شر، ضررهای مانند قحطی و مریضی بیان می‏گردد. قاضی عبدالجبار معتقد است که خیر و شر بین اصحاب معتزلی ایشان، همان نفع حسن و شر ضرر قبیح است.^۵ سید شریف جرجانی شر را عدم ملائمت با طبع ذکر می‏کند.^۶