آلام ابتدایی و استحقاقی، عوض را وسیله‏ای می‏داند که تحمیل الم از طرف خداوند برای متألم ظلم نباشد.^۱ علامه حلی با تقسیم آلام به ابتدایی و استحقاقی معتقد است المی که خداوند به انسان می‏رساند اگر از روی انتقام و استحقاق باشد عوضی ندارد، اما اگر درد به صورت غیر استحقاقی باشد نیکو بودن آن مشروط به تحقیق دو شرط است: الم مشتمل بر یک مصلحتی باشد تا کاری بیهوده تلقی نگردد و به‏علاوه برای متألم دارای عوض باشد تا ظلم تحقق نیابد.^۲ علامه حمصی رازی می‏گوید: اگر الم متضمن عوض نباشد، ظلم محقق می‏شود. همچنین الم باید مشتمل بر لطفی در حق مکلفین باشد تا فعل الم عبث نباشد؛ آن‏گاه با وجود عوض ظلم محقق نخواهد شد. با این فرض، آلام نیکو هستند.^۳

۳. رنج‏ها و مصائبی که پیامد قوانین طبیعت و مستند به خداوند هستند. کسی که بر اثر سیل یا در حادثه زمین‏لرزه جان خود را از دست می‏دهد یا دچار جراحات و آلامی می‏گردد، چگونه از نعمت‏های الهی بهره‏مند است؟ متکلمان عدلیه اعم از معتزلی^۴ و امامی^۵ نظریه اعواض را در این بخش از آلام مطرح می‏کنند و معتقدند بر خداوند سبحان واجب است که فرد متألم را دلجویی و تألم او را جبران نماید.

علامه حلی بر این عقیده است که بحث از آلام با معیارهای مختلفی مورد تحلیل قرار می‏گیرد و پرداختن به این مسئله، گاه در برابر ثنویه و گاه در برابر

نیستند؛ اما آلام ابتدایی به وسیله انسانی دیگر، با تمکین الهی و یا به واسطه پدیده‏ها و رخدادهای طبیعی به وجود می‏آیند. متکلمان به این دسته آلام توجه نشان داده‏ و در صدد پاسخ‏گویی برآمده‏اند.

متکلمان این دسته‏بندی را به نحو دیگری بیان می‏دارند و آلام را به سه دسته تقسیم می‏نمایند:

۱. ناگواری‏هایی که خود انسان مسئول ایجادشان است. این‏ آلام متکلم را به مشقت جواب وانمی‏دارند؛ زیرا در تضاد با عدل و حکمت الهی قرار نمی‏گیرند.

۲. سختی‏هایی که برخی انسان‏ها و با قدرت و تمکین خداوند برای دیگران رقم می‏زنند. خداوند عادل یا در این دنیا از مظلوم حمایت می‏کند و ظالم را به قهر خویش مبتلا می‏نماید، یا اینکه هر دو را به روز رستاخیز حواله می‏دهد. این همان اصل انتصافی است که متکلّمان مطرح کرده‏اند. ازآنجاکه خداوند قدرت انجام ظلم را در نهاد بشر قرار داده و منعی تکوینی برای انجام ظلم برای ظالم قرار نداده است، در این موارد متکلمان مسلمان معتقدند بر خداوند واجب است انتصاف نموده، حق مظلوم را از ظالم بستاند. قاضی عبدالجبار می‏گوید: «خداوند در قیامت داد مظلوم را از ظالم می‏ستاند».^۱ ابن‏نوبخت نیز معتقد است: «خداوند به خاطر تمکین و اعطای قدرت به ظالم ضامن انتصاف است نه عوض».^۲ سید مرتضی نیز بیان می‏دارد: «خداوند متعال به خاطر تمکین آلام و مضارّ ضامن انتصاف است».^۳ شیخ طوسی نیز ضمن اشاره به