چنانچه در فصل دوم بیان شد، معنای «مس» وضع نمودن و قرار دادن است؛ آن هم نه به شکل قانون که تنها ثمره انذار و هشدار را داشته باشد بلکه وضع نمودن به نحوی که قابل حس و درک برای مخاطب باشد. در تقابل با «ضر» یک بار از واژه «نعمت» و یک بار از واژه «رحمت» بهره برده می‏شود، در واژه «نعمت» از مشتقات واژه «خوّل» استفاده شده است؛ (فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَة).^۱ خوّل به معنای مالک گردانیدن آمده است؛^۲ اما در واژه رحمت از مشتقات واژه «ذق» بهره گرفته می‏شود: (أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً).^۳

راغب «الذّوق» را وجود طعم در دهان معنا می‏نماید. تفاوت « الذّوق» با «اکل» در این است که اکل در خوردن زیاد و ذوق در خوردن قلیل استفاده می‏شود. او در ادامه می‏گوید: واژه «اذاقه» در رحمت به کار می‏رود و در مقابل واژه «اصابت» قرار دارد. او دلیل این همنشینی را تنبیه به این مطلب می‏داند که انسان با کمترین نعمت به شادی فراوان و زیاده‏روی در شادی می‏رسد.^۴ طریحی نیز «الذوق» را قوه ادراکی می‏داند که برای درک لطائف کلام و وجوه محاسن خفیه سخن از آن استفاده می‏شود.^۵

حاصل اینکه واژه «رحمت» و «نعمت» هر کدام با واژگان متفاوت همنشینی می‏کنند. واژه «نعمت» با واژه «خول» به معنای مالک گردانیدن و «رحمت» با واژه «اذاق» به معنای چشاندن. اگرچه این دو واژه در مقابل واژه «ضر» به کار رفته‏اند و واژه «ضر» با واژه «مس» همنشین شده، اما همنشینی

أَیدیهِمْ؛ و اگر بدی به آنها رسید، به واسطه آن اعمالی است که خودشان از پیش آن را انجام داده‏اند). برخی از مفسران نیز ضمن تفسیر این آیه، بیان می‏کنند که خداوند در صدد بیان احوال مشرکین بوده و دو حالت رحمت و سیئه را در تقابل و تضاد با یکدیگر معرفی می‏نمایند.^۱

نحوه وصول «سختی» و «رحمة»

قرآن هنگامی که از رسیدن «ضر» به انسان سخن می‏گوید، با اندک اختلافی از واژه «مس» استفاده می‏کند: (وَ إِذَا مَسَّ ٱلْإِنسَانَ ٱلضُّرُّ)؛^۲ یا (وَ إِذَا مَسَّ ٱلنَّاسَ ضُرٌّ). در این دو آیه اگرچه مختصر تفاوتی در تعابیر وجود دارد، اما در هر دو مورد برای واژه «ضر» از همنشینی واژه «مس» بهره می‏برد.

گاه در تقابل با «ضر» از واژه «رحمت» استفاده شده است: (وَ إِذَا مَسَّ ٱلنَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً؛ و چون مردم را سختی و زیانی برسد پروردگار خود را درحالی‏که به سویش انابه و بازگشت دارند می‏خوانند، سپس چون از جانب خود رحمتی به آنها بچشاند).^۳ گاه نیز از واژه «نعمت» استفاده شده است: (فَإِذَا مَسَّ ٱلْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً؛ هر گاه انسان را ضرر و زیانی رسد ما را فرا می‏خواند، سپس چون که نعمتی را از جانب خود به او عطا کردیم).^۴ آنچه قابل توجه است، واژگان همنشین این سه واژه است که واژه «مس» با واژه «ضر» همنشین شده و با واژه «رحمت» از مشتقات واژه «ذق» و با واژه «نعمت» از مشتقات واژه «خول» استفاده می‏شود.