مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِىَ مَا كَانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِن قَبْلُ؛ و چون انسان را آسیب و زیانی برسد پروردگار خود را در حال بازگشت به سوی او می‏خواند، سپس چون نعمتی از جانب خود به او عطا کند، آنچه را که به خاطر آن در گذشته خدا را می‏خواند فراموش می‏کند).^۱ نکته درخور توجه اینکه واژه «دعا» با واژه «ضر» همنشین می‏شود و واژه «نسی» با واژه «نعمت». این همنشینی گویای این مطلب است که انسان هنگام ورود مشقات، چشم معرفتی‏اش باز می‏شود و خدای خویش را می‏خواند، و هنگامی که غرق در نعمت شد، همان خدایی را که روزی معبود او بود به دست فراموشی می‏سپارد. ازاین‏روی علی‏رغم فشارها و دشواری‏های موجود در تحمل آلام، مشقات برای بشر خیر است.

باید دقت کرد که آیا مشقت خود معرفتی جدید حاصل می‏کند یا نه. به عبارتی آیا مشقات به عنوان یکی از ابزار معرفت می‏تواند باشد، یا آنها تنها معرفت پیشین را که نزد انسان حاضر و بر اثر انس با مادیات مورد غفلت قرار گرفته، یادآوری می‏کنند؟ آیا مشقات تنها موجب تنبه و تذکر انسان نسبت به همان معارف پیشین می‏شوند؟

با توجه به الفاظ مورد استفاده در آیه، باید گفت: مشقات موجب تنبه انسان می‏شوند و او را نسبت به معارف از پیش دانسته متذکر می‏شوند و معرفت جدیدی پدید نمی‏آورند. آیه می‏فرماید: (إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِىَ مَا كَانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِن قَبْلُ؛ امّا هنگامی که نعمتی از خویش به او عنایت می‏کند، آنچه را به خاطر آن قبلاً خدا را می‏خواند از یاد می‏برد). ‏ آیه تصریح دارد که معرفت قبلی و فراموشی همان معرفت پیشین است: (نَسِىَ مَا كَانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِن قَبْلُ).

فخراً»؛ یعنی برتری نمودن بر او.^۱ «الفَخور من الإبل» را شتری معنا کرده‏اند که پستان بزرگ اما شیر کم دارد.^۲

هنگامی که زندگی از دشواری‏ها گذر کرد، بر محوری هموار و مداری آرام قرار می‏گیرد: (وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُ). قرآن حالت انسان را این‏گونه بیان می‏دارد: (وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ ٱلسَّئِّاتُ عَنِّى إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ؛ و اگر او را پس از سختی و پریشانی‏ای که به او رسیده خوشی و نعمتی بچشانیم، حتماً خواهد گفت: سختی‏ها و بلاها از من رفت و در آن حال سرمست و فخرفروش خواهد بود).^۳ انسان نخست انبساط خاطری پیدا می‏کند و خویش را از دام سختی‏ها رها می‏یابد و در ادامه به حال فرح و شادی خاصی می‏پردازد؛ حالتی که انسان را از وادی انسانیت بیرون می‏برد و فرد را به وادی طغیان و سرکشی می‏کشاند. لذا خداوند می‏فرماید: (إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْفَرِحِينَ؛ خداوند فرحین را دوست ندارد).^۴

خلاصه اینکه برخی افراد پس از عبور از سختی‏ها و رسیدن به نعمت‏ها، سر به طغیان و سرکشی می‏گذارند.

رویکرد معرفت‏شناسی به سختی‏ها

رنج و مشقت، آثاری معرفت‏شناختی در زندگی بشر دارند. «دعا» به معنای خواندن و «نسی» به معنای فراموشی، دو واژه‏ای هستند که در ارتباط با معرفت‏شناسی کاربرد دارند. خداوند می‏فرماید: (وَ إِذَا مَسَّ ٱلْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ