ٱلشَّرُّ كَانَ ئَوسًا). این دو حالت از روحیات قدیمی و متفاوت بشر هستند که در این آیات از این شخصیت بشر پرده‏برداری می‏کند و کنه ذات او را نشان می‏دهد.

قرآن حتی افراد را هنگام رسیدن «شر» و سختی در امرار معاش، به دو دسته تقسیم می‏کند: (وَإِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ كَانَ ئَوسًا) و گروه دیگر (وَ إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ). برخی (فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ) را ذو دعای کثیر معنا کرده‏اند.^۱

برخی^۲ مفسران درباره واژه «شر» در آیه (وَ إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ)^۳ گفته‏اند: مراد از انسان، کافر می‏باشد و معتقدند چون کافر به قیامت اعتقاد ندارد، معتقد به عوض مشقات نیست؛ لذا ابتلا را شر می‏داند، حال آنکه همین بلایا برای مؤمن خیر و نیکی تلقی می‏گردد. اما با توجه به تقابل واژه «انعمنا» با واژه «شر» و با التفات به اینکه واژه انعمنا را به فراخی و وسعت معنا کرده‏اند،^۴ استفاده می‏شود که مراد از شر در اینجا تنگی و سختی امرار معاش بوده و این سختی می‏تواند برای مؤمن یا کافر پیش آید. ازاین‏روی می‏گوییم اجباری نیست برای توجیه واژه شر مراد از انسان را کافر بدانیم و آیه را برخلاف ظاهرش معنا کنیم. به‏علاوه با این توجیه باید واژه شر را به گونه‏ای معنا نمود که از آن خیر تلقی شود؛ زیرا طبق آن ادعا، این بلایا برای مؤمن خیر هستند.

سوره زمر حالت طغیان و سرکشی برخی از انسان‏ها را با تقابل واژگان «ضر» و «نعمة» این‏گونه بیان می‏دارد: (فَإِذَا مَسَّ ٱلْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ‏عَلَىٰ عِلْمٍ بَلْ هِىَ فِتْنَةٌ وَ لَٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ؛ هنگامی که به انسان زیانی می‏رسد، ما را برای حل مشکل خویش می‏خواند و سپس

یعنی نمی‏شود فردی در عین اینکه متنعم و مسرور به نعمتی باشد، در همان حال نیز مورد شر قرار گیرد. اگر انسان مورد لطف و محبت خداوند قرار گیرد و متنعم شود، دیگر مورد شر واقع نشده است. همین‏طور اگر مورد شر قرار گیرد، دیگر متنعم نخواهد بود. اگر به دلیل رسیدن به خرسندی مسرور گردد، اما این مسرت برای او شر باشد، حالت سومی است که می‏توان در کنار آن دو حالت فوق فرض کرد: (عَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَئْا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ).^۱ از این رهگذر تقابل بین این دو واژه از نوع تقابل تضاد خواهد بود.

واکنش رفتاری انسان در «نعمت» و «شر»

آیات متعددی بیانگر روحیات و خلقیات بشر هستند. گویا ازآنجاکه نوع بشر در تصمیم‏گیری عجول و شتاب‏زده عمل می‏کند، در حالات مختلفی واکنش‏‏های متضادی بروز می‏دهد. آیات مورد بحث این شتاب‏زدگی و دستپاچگی را این‏گونه به تصویر می‏کشند: (وَ إِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى ٱلْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَ نَٔا بِجَانِبِهِ؛ و هر گاه به انسان (غافل و بی‏خبر) نعمت دهیم، روی می‏گرداند و به حال تکبّر از حق دور می‏شود).^۲ خداوند در این آیه می‏فرماید: وقتی به او نعمتی از صحت و بی‏نیازی داده می‏شود، از طاعت و شکرگزاری^۳ ما روی‏گردان می‏شود و به گوشه‏ای می‏رود. ^۴

این حالت در حالی واقع می‏شود که بشر هنگام وقوع مشقات و رنج‏ها کاملاً خدای گشایشگر را فراموش می‏کند و ناامید و خسته به نظر می‏رسد: (وَإِذَا مَسَّهُ