قرآن برای واژه «کرب» در غیرمورد عموم، تنها یک ویژگی را ذکر نموده و آن هم ویژگی «الْعَظیمِ» است؛ یعنی «کرب عظیم». کرب عظیم درباره قوم حضرت نوح و قوم حضرت موسی و هارون علیهم السّلام روی داده است. خداوند درباره قوم حضرت نوح علیه السّلام می‏فرماید: (نَجَّیناهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکرْبِ الْعَظیمِ)؛ «او و خاندانش را از آن اندوه بزرگ رها ساختیم».^۱ ازآنجاکه تعداد اندکی به حضرت نوح علیه السّلام ایمان آوردند، از آنها تعبیر به اهل او می‏شود. فراهیدی «اهل» را خصوصی‏ترین افراد به انسان می‏داند؛^۲ حال آنکه خداوند سبحان، وقتی درباره حضرت موسی و هارون علیهما السّلام صحبت به میان می‏آید، می‏فرماید: (وَنَجَّيْنَاهُمَا وَ قَوْمَهُمَا مِنَ ٱلْكَرْبِ ٱلْعَظِيمِ).^۳ در لغت پیروان و خاندان فرد را قوم می‏نامند.^۴ از تعبیر «قَوْمَهُما» مشخص می‏گردد که طرفداران و مؤمنان به حضرت موسی و هارون به حدی بودند که از آنها به قوم تعبیر می‏گردد.

حال این پرسش مطرح می‏شود که کرب عظیم چیست؟ در معنای پایه از قول لغویین بیان شد که مراد از «الکرب» غم شدید است. وقتی این واژه به «العظیم» متصف می‏شود، بیانگر غمی شدید و بزرگ است. به عبارتی هرگاه این واژه بدون وصف عظیم بیان گردد، معنای غم شدید را در بر دارد، اما هرگاه به وصف «العظیم» متصف شود، بیانگر شدت بیشتری از غم و اندوه است.

وقتی به آیاتی که واژه «کرب» و «کرب العظیم» در آنها به کار رفته مراجعه می‏شود و به فضای آیات توجه می‏گردد، این نتیجه به دست می‏آید که آیه‏ای که «کرب» را بدون وصف بیان می‏کند، مورد ابتلا و مشقت عادی و گرفتاری از

معنای آیه این می‏شود؛ شما همواره در شداید هستید که ظلمات دریا و خشکی یکی از آنهاست و با مواجهه با آنها و دیگر شداید وقتی دستتان از اسباب ظاهری بریده می‏شود و دیگر راه به جایی نمی‏برید، به درون خود مراجعه می‏کنید و تنها خدای سبحان را پروردگار خویش می‏یابید و به جز او پروردگار دیگری نمی‏بینید، در این حال جزم پیدا می‏کنید که پرستش غیرخدا ظلم و گناه به شمار می‏آید. به شهادت اینکه شما تنها در شداید او را می‏خوانید و در پیشگاه او وعده می‏دهید، اگر نجات یافتید او را شکرگزاری کنید و دیگر به او کفر نورزید.

تشکیکی بودن دشواری

وقتی در آیات قرآن از کرب سخن به میان می‏آید، به دو گونه کرب اشاره می‏کنند: تنها در یک مورد تعبیر (مِنْ کلِّ کرْبٍ)^۱ آمده و در بقیه موارد (مِنَ الْکرْبِ الْعَظِیمِ) بیان می‏شود؛ در تعبیر نخست نکره و به صورت عام و فراگیر و در تعبیر دومی به صورت معرفه و با التفات به نوعی خاص از «کرب» که با صفت عظیم آن را مخصوص می‏نماید.

وقتی سخن از «کل کرب» بیان می‏شود، استغراق افراد و استغراق شدائد را می‏رساند؛ زیرا هیچ فردی از انسان نیست که روزی از روزگار خویش را بدون مشقت سپری کرده باشد. اصلاً خلقت انسان با مشقت همراه است: (لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَانَ فِى كَبَدٍ).^۲ ازاین‏روی در تعبیر «من کل کرب»، هر گونه مشقتی برای هر انسانی مورد نظر است، اما وقتی مورد را با ویژگی‏ای خاص بیان می‏نماید، از آن عمومیت دست برمی‏دارد و به مورد خاصی اشاره می‏کند.