است که قرآن یک پدیده را با نتیجه آن تحلیل می‏کند و آن‏گاه عنوان خیر یا شر را بر آن بار می‏کند. به عبارتی در جهان‏بینی قرآن یک رخداد با پیامدش سنجیده می‏شود. اگر پیامد آن با معیار قرآنیِ خیر سازگار بود آن پدیده خیر است و اگر پیامد و نتیجه آن رخداد با معیارهای شر هماهنگی داشت، شر تلقی می‏شود: (وَلَا يَحْسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ؛ آنان که بخل نموده و حقوق فقیران را از مالی که خدا به فضل خویش به آنها داده ادا نمی‏کنند، گمان نکنند که این بخل به منفعت آنها خواهد بود، بلکه به ضرر آنهاست چه آنکه آن مالی که در آن بخل ورزیده‏اند، در روز قیامت زنجیر گردن آنها شود).^۱ فرد بخیل به گمان خویش با بخل موجبات خیر خویش را فراهم می‏کند، ولی ازآنجاکه اموال ذخیره شده به واسطه بخل، طوق عذاب اخروی می‏گردد، این عمل در جهان‏بینی قرآن "شر" لحاظ می‏شود.

از تحلیل همنشینی رابطه دو واژه شر و «یوم القیامه» معلوم می‏شود شر روز قیامت نوعی ویژه از شر است که تنها در جهان‏بینی قرآن به آن توجه شده است. قرآن پس از برشماری برخی ویژگی‏های ابرار می‏فرماید: (يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ‏ مُسْتَطِيرًا ؛ بندگان نیکو به عهد و نذر خود وفا می‏کنند و از قهر خدا در روزی که شر و سختیش همه اهل محشر را فرا گیرد می‏ترسند).^۲ این آیه تصریح دارد که روزی وجود دارد که شر آن فراگیر است. با توجه به قرائن موجود در آیات نخستین سوره دهر، روشن است که مراد از آن روز، روز قیامت است؛ لذا شر در دستگاه معنای قرآن، پیوسته پدیده‏ای دنیوی نیست و جلوه‏ای

می‏نماید که جنگ برای بشر ناخرسندی به دنبال دارد؛ اما در ادامه بیان می‏کند: ای‏بسا امری موجب ناخرسندی شما گردد اما برایتان خیر باشد. در آیه‏ای دیگر می‏فرماید ای‏بسا امری موجب کراهت شما گردد، اما خداوند برای شما در آن امر خیر زیاد قرار داده باشد: (فَعݧَسݧݧݧݧݧݩٰٓى اَنْ تَكْرَهُوا شَیݨْئًا وَىݫݔَحݫݫݫݓْعݧَلَ اللّٰهُ فٖیهِ خَیْرًا كَٮݧݩݩݧݒݫٖیرݦًا؛ ممکن است شما از چیزی بدتان بیاید که خدا خیر بسیار را در آن نهاده باشد).^۱ با آمدن واژه «عسی» معلوم می‏شود که این حکم برای مواردی معدود است و کلیت ندارد؛ لذا این تحقیق، بر اساس تحلیل همنشینیِ واژگان شر ادعا دارد؛ بین رنج و شر رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است.

قرآن تصریح دارد که انسان خیر و شر را تشخیص نمی‏دهد: (عَسݧݧݧݧݧݧݩٰٓى اَنْ تَكْرَهُوا شَیݨْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لݦَكُمْ وَعَسݧݧݧݧݧݧݩٰٓى اَنْ تُحِبُّوا شَیݨْئًا وَهُوَ سݡݧݒَرݦݩّݨݨٌ لݦَكُمْ وَاللّٰهُ یَعݧْلَمُ وَاݦَںݧݩݐݨْٮݩݧݧݑُمْ لاٰ تَعْلَمݩُونَ؛ چه بسا چیزها که شما از آن کراهت دارید، درحالی‏که خیرتان در آن است و چه‏بسا چیزها که دوست می‏دارید درحالی‏که شر شما در آن است و خدا خیر و شر شما را می‏داند و خود شما نمی‏دانید).^۲ در این آیه به طور ضمنی بیان می‏شود که برای تشخیص خیر و شر نیاز به علم است و انسان این علم را ندارد؛ لذا در تشخیص خیر و شر ناموفق عمل می‏کند. انسان تنها «حسبان» دارد، و حسبان برای تشخیص خیر و شر کافی نیست: (اِنَّ الَّذٖینَ جآٰءݨݧݧُوا بِالْاِݣݣڡݧݐْكِ عُصْبَةٌ مِںݦݩݩݐݨْكُمْ لاٰ تَحْسَبُوهُ شَرݦݩّݨًا لݦَكُمْ بَلْ هُوَ خَیْرٌ لݦَكُمْ؛ همانا آن گروه منافقان که به شما مسلمین بهتان بستند، می‏پندارید ضرری به آبروی شما می‏رسد بلکه خیر و ثواب نیز خواهید یافت).^۳‏

یکی از تفاوت‏های جهان‏بینی قرآن با دیگر رویکردها در مسئله شر در این