ساخت).^۱ شر در آیه ۱۱ همان‏گونه که برخی از مفسران نیز اذعان نموده‏اند،^۲ مفعول‏به واقع شده است.

در آیه ۷ (کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً) صفت برای «یوما»، که همان روز قیامت باشد، واقع شده^۳ و در آیه ۱۰ (عَبُوساً قَمْطَرِیراً) صفت برای «یوما» قرار گرفته است.^۴ در آیه ۱۱ اول آیه با فاء نتیجه جمله شروع می‏شود؛ یعنی خداوند ابرار را در نتیجه ترسشان از آن روز، از شر آن روز مصون می‏دارد.

چنان‏که برخی مفسران نیز اذعان کرده‏اند، سختی روز قیامت به عنوان شر در این آیات مطرح می‏گردد^۵ و از طرف دیگر این آیات سه صفت از اوصاف آن شر را بیان می‏دارد؛ آن شر مستطیر بوده، روزی عبوس خواهد بود و همچنین آن روز «قمطریر» است. به عبارتی مستطیر، عبوس و قمطریر به عنوان اوصاف آن شر ذکر شده‏اند. البته برخی مفسران ذکر نموده‏اند که عبوس و قمطریر در واقع صفت دوزخیان است که به آن روز نسبت داده می‏شود؛^۶ ولی چنین تأویلی دلیل می‏خواهد و بر این تفسیر، دلیل معناشناسی وجود ندارد.

این‎گونه است که ابرار از شر آن روز در هراس‏اند. وقتی دامنه شر فراگیر شود، به نحوی که در همه جا منتشر گردد، انسان عاقل و دوراندیش همواره از چنین روزی در هراس خواهد بود.

شر روز قیامت چنان تأثیری بر قلب‏ها می‏نهد که آثار آن در صورت‏ها جلوه

بر خود عمل دلالت دارد؛ یعنی خود عمل را می‏بیند. گویا تکرار لفظ «یعْمَل» در آیه دوم نیز به همین دلیل بوده، درحالی‏که می‏توانست با حرف عطف بیان کند و دیگر «یعْمَل» را تکرار نکند. ازآنجاکه عمل خیر با عمل شر متفاوت است، برای عمل خیر یک «یعْمَل» آورده و برای عمل شر «یعْمَل» دیگری تکرار می‏شود. لذا آنچه دیده می‏شود، نفس عمل خواهد بود. البته این منافاتی با آن مطلب که جزای اعمال نیز دیده و داده می‏شوند، ندارد. بحث جزای اعمال می‏تواند در موقف‏های دیگری از روز قیامت باشد که این آیات در صدد بیان آنها نیستند.

معناشناسی شر در همنشینی با خوف و وفای به نذر

آیات نخستین سوره دهر ضمن بیان اوصاف ابرار، سخن از سختی روز قیامت به میان می‏آورد و یکی از خصوصیات ابرار را ترس از شر روز قیامت بیان می‏دارد: (یوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیخافُونَ یوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً؛ آنها به نذر خود وفا می‏کنند، و از روزی که شر و عذاب آن بسی گسترده است می‏ترسند).^۱ چند آیه بعد دوباره از قول ابرار می‏فرماید: (إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً؛ حقا که ما از پروردگارمان در روزی که گرفته و به شدت سخت و هولناک (و چهره‏ها در آن عبوس) است می‏ترسیم).^۲ این آیه به جای آوردن واژه «شر» برای روز قیامت از دو وصف از اوصاف آن روز استفاده نموده است و در آیه بعد وعده خداوند را درباره نگهداری ابرار از شر روز قیامت سخن به میان می‏آورد و بیان می‏دارد: (فَوَقَاهُمُ ٱللَّهُ شَرَّ ذَٰلِكَ ٱلْيَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا؛ پس خداوند آنان را از شر آن روز نگه داشته، و آنان را با خوشی و شادابی و شادمانی روبه‏رو خواهد