آشکار می‏گردد، تفسیر کرده‏اند.^۱ ازاین‏روی منظور از ذره در اینجا کوچک‏ترین وزن‏ها خواهد بود. معنای آزاد آیه این است که هر کس کوچک‏ترین عمل بدی انجام دهد، آن را می‏بیند. لذا در نگاه قرآن شر حتماً نباید پدیده و رخدادی عظیم باشد تا در آن شهری ویران و قومی سرگردان شوند؛ بلکه خداوند عملی کوچک از بنده‏ای حقیر را که در پنهان‏خانه خویش انجام داده و با آن عمل، موجبات تخریب خود یا دیگران را حاصل کرده است نیز شر معرفی می‏کند.

مراد از دیدن عمل چیست؟ آیا خود عمل به صورتی تجسم می‏شود و بازنگری می‏گردد؟ یا منظور نتیجه عمل و جزای آن است؟ یا مراد نامه عمل است؟ اقوال گوناگونی وجود دارد که باید دید کدام‏یک با اصول معناشناسی منطبق است.

برخی مفسران، آیه را دال بر تجسم اعمال دانسته‏اند و معتقدند در آن روز خود اعمال به شکلی در محضر صاحب عمل حاضر می‏گردد^۲ و برخی پنداشته‏اند آیه در صدد بیان جزای اعمال است. ازاین‏روی بین این آیه و آیات دیگر که احباط، تکفیر، شفاعت و توبه را بیان می‏دارند تضاد ظاهری پیش می‏آید. بنابراین توجیهات گوناگونی ذکر کرده‏اند^۳ و برخی دیگر گفته‏اند صحیفه اعمال را می‏بیند.^۴

تفسیر اول با قواعد معناشناسی بیشتر هماهنگ است؛ زیرا در صدر آیه آمده: «مَنْ یعْمَلْ»؛ و در ذیل آیه می‏فرماید: «یَرَهُ». چه چیزی را می‏بیند؟ ظاهر لفظ

(نشانه‏های وقوع رستاخیز) سخن گفته می‏شود. آیات این سوره حول سه محور دور می‏زند: ۱. «اشراط الساعة» و نشانه‏های وقوع قیامت، ۲. شهادت زمین به اعمال آدمی، ۳. تقسیم مردم به دو گروه «نیکوکار» و «بدکار» و رسیدن هر کس به اعمال خود.

خداوند در این سوره می‏فرماید: اگر کسی ذره‏ای عمل شر انجام دهد، آن را خواهد دید: (وَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یرَهُ).^۱ «شرّاً» در این آیه تمییز واقع شده است^۲ و به معنای کسی است که ذره‏ای شر انجام دهد. از همنشینی واژه «یعمل» با واژه «شر» این نکته قابل استفاده است که شر می‏تواند عملی از اعمال بندگان باشد؛ ازاین‏روی می‏فرماید اگر کسی ذره‏ای شر انجام دهد، خواهد دید. پدیده شر در این آیه فعلی از افعال خداوند نیست، بلکه این بنده با پیمودن کج‏راهه‏ها و ارتکاب خطا مرتکب فعل شر می‏شود؛ اما خداوند نتیجه آن فعل یا خود آن را به او نشان خواهد داد. این همان چیزی است که به شر اخلاقی معروف است.

«مثقال» به معنای وزن مشخصی از چیزی است و «مثقال الشیء»، میزان آن چیز را از مثل خودش گویند.^۳ البته برخی «مثقال» را چیزی که با آن می‏سنجند و وزن می‏کنند معنا کرده‏اند، و آن را از واژه ثقل گرفته‏اند؛ لذا مثقال را اسمی برای همه وزنه‏ها و هرچه با آن می‏سنجند گرفته‏اند.^۴ «ذرة» از «الذر» به معنای مورچه کوچک می‏آید و در برخی تفاسیر، آن را به ذرات بسیار کوچک غبار که در فضا معلق است و هنگام تابش آفتاب از روزنه‏ای به اتاق تاریک