و ششم هجری قمری یافت. در این حوزه همچنین باید از افرادی همچون جرجانی، زمخشری، سکاکی و تفتازانی نام برد. جرجانی با نگارش دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه تحول بزرگی در علم بلاغت به وجود آورد. از این‌رو، وی را مبتکر علم معانی و بیان می‌دانند.

بر این اساس، در حوزه معناشناسی اسلامی تمام مسائل مربوط به معناشناسی دستوری (علم معانی) و کاربردشناسی بررسی می‌شوند. مباحثی چون مقتضای حال، اسناد خبری، اِسناد حقیقی و مجازی، اِستعاره و انواع آن، احوال مسند و مسندٌالیه، قصر حقیقی و اضافی، قلب، راه‌های حصر مواردی از معناشناسی زبانی هستند که در علم معانی و بیان مورد توجه بوده‌اند و نشان می‌دهند که معناشناسی اسلامی از غنای فراوان و پیشینه درخشانی بهره می‌برد.

باید اعتراف کرد که این بخش از پژوهش‌هاى صورت گرفته در قلمرو علوم اسلامى - چه به‌لحاظ حجم و چه به‌لحاظ سطحِ تحقیق - همگن نیستند. در برخى زمینه‏ها از عمق و دقّت تحسین‏برانگیزى برخوردارند، حال آن‌که در برخى ابعاد تنها قدم‌هاى اولیه برداشته شده است؛ براى نمونه، مى‏توان به بخش‌هاى مهمى از مباحث الفاظ علم اصول اشاره کرد که سنخیّت فراوانى با مباحث معناشناسی دارد و در محورهایى مانند چیستى معنا، مقوله دلالت و اقسام آن، نسبت دلالت و اراده متکلم نظریه‌های بدیعی در معناشناسی ارائه داده است و مى‏تواند منبع غنى و قابل اعتمادى براى چالش با نظریه‏پردازى‏هاى رقیب در این حوزه‏ها باشد.

مطالعات معنایی مسلمانان تا سده‌های هفتم و هشتم ادامه پیدا کرد و مفاهیمی نظیر صورت و معنا، دلالت و اطلاق، روابط معنایی، معلوم و مجهول مطرح شدند. در واقع، مفاهیم ساختاری و معنایی هر دو با هم در مطالعات بلاغی لحاظ شدند. پس از آن مطالعات معنایی مسلمانان تا به امروز جنبه تکمیلی و تشریحی

مباحث گسترده‌ای در زمینه معناشناسی داشته‌اند، اما مطالعات سنتی به‌صورت ضابطه‌مند و نظام‌مند تحت عنوان معناشناسی مطرح نشد.

قرآن را باید خاستگاه زبان‌شناسی اسلامی دانست. جاذبه قرآن و علاقه مسلمانان به قرائتِ صحیح، تعبیر و درک اعجاز آن سبب شد تا مسلمانان به مطالعه دقیق زبان عربی بپردازند. از این‌رو، در مراحل اولیه مطالعات زبان‌شناختی زبان عربی، جنبه کاربردی آن بر جنبه نظری غالب بود. بیشتر زبان‌شناسان اسلامی نظیر سیبویه و دیگران ساختار زبان را در قالب نقش بررسی کرده‌اند. در واقع، نقش‌گرایی ویژگی غالب زبان‌شناسی اسلامی است.

بسیاری از مفسران و مورّخان به این‌که مباحث زبانی در زبان عربی با امیرالمؤمنین علیه السلامآغاز می‌شود، تصریح کرده‌اند. ابن کثیر در کتاب البدایة والنهایة می‌گوید: «نخستین کسی که علم نحو را پایه‌گذاری کرد ابوالأسود دوئلی بود که آن را از امیرالمؤمنین علیه السلامفرا گرفته بود».^۱ خلیل و شاگردش سیبویه از نام‌آورترین زبان‌شناسان بصره بودند. سیبویه درباره دستور زبان عربی کتابی دقیق و مفصل با عنوان الکتاب نوشت. در این کتاب مفاهیم ساختاری در دستور زبان عربی با عنوان مقولاتی همچون اِعراب و بناء مطرح شد.^۲

مطالعات معنایی در زبان‌شناسی اسلامی ریشه ادبی داشت. مسلمانان برای درک اِعجاز قرآن به بررسی معنای آن پرداختند و این بررسی‌ها با عنوان «فنون بلاغت» مطرح شد. سپس این صنایع به سه بخش معانی، بیان و بدیع تقسیم شد. رابطه لفظ و معنا هم در این مطالعات مورد توجه قرار گرفت به طوری که برخی آن را قراردادی و بعضی آن را طبیعی قلمداد کردند.

سیر تحوّل مطالعات بلاغیِ مسلمانان را باید در خلال سده‌های چهارم، پنجم