مواد دخالت داشته، ولی سرچشمه اصلی خداست؛ زیرا آدم علیه السلاماز او گرفته است.

مواد آموزش در حیوانات

قرآن، حیوانات را برخوردار از قوه یادگیری می‌داند. قرآن در آموزش سگ، از مشتق تعلیم استفاده کرده است.^۱ علاوه بر سگ، زنبور عسل نیز در میان تعلیم‌شوندگان مطرح شده است. قرآن مواد آموزش سگ را صید و مواد آموزش زنبور عسل را انتخاب خانه معرفی کرده و با استفاده از واژه وحی، این معنا را بیان کرده است.^۲

میان وحی و تعلیم تفاوت‌هایی وجود دارد، هرچند هر دو روشی برای القای مطلب به یادگیرنده هستند. القای مطلب در وحی، به تکوین است، به این معنا که در آفرینش زنبور، کیفیت خانه‌‌سازی به او یاد داده شده، ولی تعبیر تعلیم بیانگر توانایی است که تحت شرایطی شکوفا می‌شود و ممکن است به فعلیت نرسد؛ همان‌گونه که همه سگ‌ها، در عمل، سگِ شکاری نیستند. بر این اساس، از دیدگاه قرآن ماده تعلیم جایی به‌کار می‌رود که در آن القای مطلب از راه غیر تکوینی انجام گرفته باشد.

همچنین «وحی» مفهومی عام‌تر از تعلیم است: اولاً، وحی انتقال معلومات به روش فراحسی را در بر می‌گیرد و ثانیاً، هرگونه الهام معلومات - چه تکوینی و چه غیرتکوینی - را در بر می‌گیرد. به همین دلیل است که در مورد کتاب و حکمت در قرآن هم واژهٔ تعلیم آمده است و هم واژهٔ وحی. (وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ)^۳، (ذلِکَ مِمَّا أَوْحى‏ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَة)^۴، (وَالَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ)^۵

مواد، در این آیات با مواردی که تعلیم‌دهندهٔ خداوندست، همپوشانی دارد و از همین‌رو، می‌توان گفت که مراد از تعلیم خداوند آن‌جا که تعلیم را مستقیماً به خود نسبت می‌دهد، تعلیم به‌واسطه انبیاء باشد و دخالت مستقیم الهی را بیان می‌کند؛ چون در بخش تعلیم‌دهندگان، آموزش خداوند به انسان - حتی انسان‌های عادی - ثابت شد و صرف انطباق در مواد آموزش نمی‌تواند دلیلِ یکی بودن آموزش‌دهندگان باشد. این بیان در وحی نیز مشهود است.

یادگیری انسان از فرشته هم در آیه (عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَى)^۱ و نیز در آیه ۱۰۲ سوره بقره مطرح شده است. در آیه نخست محتوای آموزش قرآنی - در قالب وحیانی - و در آیه دوم سحر است. وجه تشابه آنها، غیر مادی بودن و فرا طبیعی بودن مواد آموزش است. از سوی دیگر، نشان می‌دهد که فرشته در این تعلیم نقش داشته است؛ زیرا گذشت که حوزه تعلیم در جایی است که فاعل فعّالی در امر تعلیم وجود داشته باشد.

انسان از جنّ سِحر می‌آموزد. این‌که جنّ از انسان چه چیزهایی را یاد می‌گیرد، مطالب اندکی در دست داریم و در میدان معناییِ شیوه‌های تعلیم به آن اشاره خواهد شد.

مواد آموزش در فرشتگان

آنچه که فرشتگان می‌آموزند درآیه (لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنتَ الْعَلِیمُ الحکِیم)^۲ مجمل و در ادامه، با تعبیر مبهم «اسماء» در قرآن ذکر شده است. نکته‌ این است که این اسماء همان مواد آموزشی‌اند که خداوند به آدم آموخته است و پیش از آدم کسی به آن عالِم و آگاه نبوده است؛ گرچه حضرت آدم در انتقال این