نظریه مجرد تام بودنِ فرشتگان مشکل خواهد بود؛ زیرا قابلیت تعلیم، به معنای امکان تغییر در علم فرشتگان است. استفاده از وجه فعل ماضی تعلیم و انحصار آن در خداوند دانسته است. ممکن است چنین القاء کند که معنای آیه چنین است: خدایا! علم ما همانی است که در موقع آفرینش به ما عطا کرده‌ای و چیزی بیشتر از آن را ما نمی‌توانیم بدانیم. در این صورت، حکم به تغییر در علم فرشتگان کاری ساده نخواهد بود.

این گمانه با ظهور تعلیم منافات دارد؛ زیرا در امور تکوینی و غریزی از واژه تعلیم استفاده نمی‌شود. از سوی دیگر در آیه ۳۳ سوره بقره که ادامه همین آیه است‌، خداوند از حضرت آدم علیه السلاممی‌خواهد: «اى آدم! آنان را از اسامى (و اسرار) این موجودات آگاه کن. هنگامى که آنان را آگاه کرد، خداوند فرمود: آیا به شما نگفتم که من غیب آسمانها و زمین را می‌دانم؟!^۱. این همان تغییر در علم فرشتگان است».

هرچند که برخی با استناد به قول علامه طباطبایی معتقدند در این مرحله، آدم علیه السلام چیزی به فرشتگان تعلیم نداد و دلیل آورده‌اند که سنخ علم فرشتگان با انسان‌ها متفاوت است.^۲ باید دقت داشت که قرینه‌های معناشناختی این تعلیل را تأیید نمی‌کند؛ زیرا این تعلیل بر مبانی فلسفی مبتنی است، درحالی‌که یکی از اصول معناشناختی، عدم دخالت فهم پیشینیان است. افزون بر این، کلام علامه در مقام بیان آموختن فرشتگان از حضرت آدم علیه السلام یا عدم آن نیست، بلکه بحث در تعیین مُسمیّات است؛^۳ و دیگر این‌که در بیان علامه نوعی اقرار به اصل آموختن

علم، میدان معناییِ تعلیم را به وجود می‌آورد. میدانِ معناییِ تعلیم، از نسبت میان آموزش‌دهنده (معلِّم) و آموزش‌گیرنده (متعلِّم) به وجود آمده است. این دو مورد با نسبت‌های پیرامونی، میدان معنایی تعلیم‌دهندگان و تعلیم‌گیرندگان را به وجود می‌آورند.

آموزش، پل ارتباطی میان تعلیم‌دهنده و تعلیم‌گیرنده است. در این فرایند، معلوماتی به فراگیران منتقل می‌شود، این فرایند دو میدان معنایی مواد تعلیم و شیوه‌های تعلیم را می‌سازد. در نتیجه، میدان معنایی تعلیم به چهار میدان معنایی تعلیم‌ دهندگان، تعلیم‌گیرندگان، شیوه‌های تعلیم و مواد تعلیم تقسیم می‌شود. با واکاوی این میدان‌ها، به معناشناسی علم در حوزه معنایی تعلیم خواهیم پرداخت. برای پرهیز از تکرار مباحث دو میدان تعلیم‌دهنده و تعلیم‌گیرنده را در هم ادغام می‌کنیم. بدین ترتیب مباحث را در سه محور پیش می‌بریم.

میدان معنایی تعلیم‌دهنده و تعلیم‌گیرنده

در میدان معنایی تعلیم‌دهندگان خدا، جنّ و فرشتگان و انسان مطرح شده است. اگر بسامد یک واژه ملاک چشم‌انداز و کانون توجه گوینده باشد، از میان تعلیم‌دهندگان، «خدا» در کانون توجه قرآن خواهد بود؛ زیرا ۲۵ آیه از آیات تعلیم در مورد تعلیم الهی است.

خداوند تنها در یک مورد به فرشتگان و در دیگر موارد به انسان آموزش می‌دهد. یادگیری فرشتگان از خداوند در آیه (قَالُواْ سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا)^۱ مطرح است، در این آیه از وجه فعلی تعلیم استفاده شده است. استفاده از این تعبیر، برای بیان قابلیت یادگیری در فرشتگان است. اگر این قابلیت را بپذیریم،