یا شاید بتوان گفت بینش جاهلی در کنار گرایش کفر آلود، قلب را مستعد صفت «حمیة» می‌کند.

شکل شماره ۵: رابطه حمیة و جهل

مطابق این آیه ایجاد خشم و نخوت جاهلی در قلب، نمی‌تواند در پیدایش کفر دخیل باشد؛ زیرا در این آیه جعلِ حمیة در قلب به کافران نسبت داده شده و کفر را در ایجاد حمیة مؤثر دانسته است. هرچند ممکن است خشم و نخوت جاهلی سبب تشدید کفر باشد، ولی آیه در این جهت بیانی ندارد.

جمع‌بندی

جهل دارای دو بُعد است. در یک بُعد با حوزه علم و معرفت تقابل دارد؛ یعنی در این بُعد جهل در تقابل با حوزه معرفت معنادار می‌شود، بُعد دیگر جهل جنبه عملی پیدا می‌کند و فرد یا جامعه را به بر اموری ناپسند برمی‌انگیزد.

در تناظر با حوزه علم و معرفت، جهل پدیده‌ای شبیه معرفت است که در قرآن کاربردهای متنوعی دارد که تحلیل معناشناختی، چهار سطح معناییِ «نبود هرگونه آگاهی، شبه علم، نبود خردورزی، شبه تعقل» برای آن قائل است.

سطح اول و دوم، در تقابل جهل با علم کرد بیشتر دارد، این تقابل دوگونه است؛ یک بار جهل به معنای نبود آگاهی است و بار دیگر به معنای وجود نوعی آگاهی

که تنها به فکر خود و محافظت از جان خویش ‌است و دوم در اندیشه جاهلی است که خود را غالب میدان جنگ می‌دانستند؛ چون بنابر باور جاهلی خدایان هرگز بندگان خود را در جنگ تنها نمی‌گذارند. بنابر این برداشت به جنگ آمده و جز به پیروزی نمی‌اندیشیدند. این پندار باطل سبب شده بود خداشناسی آنان، ظن جاهلی باشد. حاصل این‌که ظن جاهلی ریشه در استدلال پیشین دارد که قرآن آن را معرفت‌نما و جهل معرفی می‌کند.

در آیه (إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی‏ قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ)^۱ میان قلب و جاهلیت، همنشینی وجود دارد. حمیة با قلب و جاهلیت همنشین است و آنها را به هم مرتبط می‌کند.

از سوی دیگر کفر با قلب همنشین شده است. قلب محل حمیة است که در پیدایش جاهلیت مؤثر است؛ زیرا بنابر تعبیر «حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّة»، خشم و نخوت زاییده آن است. کفر عنصر دوم است که سببب مستقر شدن «حَمِیَّةَ» در قلب می‌شود؛ زیرا مطابق تعبیر «إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی‏ قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ» کفر، در پدید آمدن «حَمِیَّةَ» کفر مورد تأکید بوده است؛ بنابراین، جهل و کفر دو عنصر اصلی در پیدایش «حمیة» در قلب هستند.

در این‌که این دو عامل در یک سطح‌اند یا یکی مقدم بر دیگری است، این آیه بیانی ندارد، ولی می‌توان حدس زد که اندیشه جاهلی زمینه را برای کفر فراهم می‌کند و کفر قلب را برای پذیرش حمیة آماده می‌کند. (نک: شکل ۳)

شکل شماره ۴: رابطه حمیة و جهل