(سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ)^۱ از سوی دیگر، مطرح است. هرچند در این جانشینی الفاظ به طور کامل جانشینِ هم نیستند، ولی سیاق کلیِ آیات، جانشینی را ثابت می‌کند، در همه این آیات صحبت از عذاب ناگهانی است؛ یعنی در بخشی از آیات، خداوند فرد را از عذاب ناگهانی می‌ترساند و در ذیل آیه از تعبیرهای «مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ، مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا، مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ» استفاده کرده که نشان از جانشینی این سه تعبیر دارد. این امر مشخص می‌سازد که حسبان با علم و شعور تقارب معنایی دارد؛ از این‌رو، می‌توان گفت حسبان، معرفتی است جدا از جهلِ معرفت‌نما، بر اساس این آیه حسبان از بینش و داوریِ سطحی به موضوع پدید می‌آید، به بیان دیگر، حسبان، پشتوانه‌ای به نام جهل دارد که می‌تواند به معنای عدم توانایی انسان از فهم موضوعات باشد و می‌تواند به معنای داوری و استدلال سطحی باشد. تعبیر «مِنَ التَّعَفُّفِ» در ذیل آیه، احتمال دوم را تقویت می‌کند؛ زیرا این تعبیر دلیل حسبان را در تعفف و حفظ ظاهر معرفی می‌کند. این امر در کنار ظاهر‌بینی جاهلان معنا پیدا می‌کند؛ زیرا جاهلان به سبب ظاهربینی، با تکیه بر آگاهی سطحی خود، افراد نیازمند را غنی می‌پندارند.

در آیه (وَطَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِیَّة)^۲ جهل پشتوانه ظن است که به‌عنوان پدیده‌ای غیرواقع‌نما و غیرحق از کارکردهای معرفتی جهل است. این پشتوانه درصدر آیه با تعبیر (وَطَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ) و در ادامه آیه با تعبیر (یَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الْأَمْرِ مِن شىَ‏ءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کلُّهُ لِلَّهِ یخْفُونَ فىِ أَنفُسِهِم مَّا لَا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کاَنَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شى‏ءٌ مَّا قُتِلْنَا هَهُنَا) بیان شده است. بر اساس این قرینه‌ها ویژگی این قوم دو چیز است: نخست در رفتار جاهلی

نیز نمود و بروز پیدا می‌کند، پس جهل می‌تواند در احساسات و حالات قلبی دخالت کند.

حاصل اینکه: جهل در سه سطح معنایی کاربرد دارد: در سطح اول مقابل علم، در سطح دوم مقابل عقل و در سطح سوم، به‌عنوان امری مستقل به‌کار رفته است. در سطح سوم گاهی معنای شبهِ معرفتی - شبه تعقل - دارد و در مواردی این امر روشن نیست. باورسازی، رفتارسازی، دعوت به کفر، عمل ناشایست، تأثیر در امیال و احوال قلب از آثاری است که در همنشین‌های غیرمعرفتی جهل مشاهده می‌شود.

تحلیل معناشناختی جهل از طریق همنشین‌های معرفتی

حسبان، ظن و قلب از همنشین‌های معرفتی جهل هستند. در آیه (لِلْفُقَراءِ الَّذینَ أُحْصِرُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ)^۱، جهل با حسبان همنشین است. همنشینی نشان از تغایر معنایی دارد.

جانشینیِ مشتقات حسب با شعور و علم در آیات (وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ)^۲، (فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا)^۳ از یک طرف، با آیات (کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَئهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ)^۴ و (وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَشْعُرُونَ)^۵ و (أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ)^۶ و