کاربرد این دو واژه، برای بیان یک واقعیت است؛ یعنی اگرچه آیه از دو واژه استفاده کرده، اما برای جهل یک نتیجه قائل است؛ از این‌رو، برخی مفسران در تفسیر مجموع این دو واژه، از مفهوم «تضاحک» استفاده کرده‌اند.^۱ برخی دیگر دو احتمال در تفسیر این دو واژه داده‌اند؛ در احتمال نخست «تضاحک و تغامز» و در احتمال دوم «لهو و لعب» را تفسیر هزو و لعب دانسته‌اند.^۲

پاسخ دیگر این‌که قرینه معناشناختی در اثبات تقابل جهل و عقل، وجود اثر و نتیجه مشترک است؛ به این معنا که عدم تعقل با جهل اثر مشترکی به نام «هزوا» دارند. احتمال مطرح شده - تفاوت معنایی لعب و هزو - با این حرف منافاتی ندارد؛ زیرا در این احتمال افزون بر «هزوا» نتیجه دیگری برای تعقل فرض کرده است و اثر عدم تعقل عام‌تر از از اثر جهل فرض شده است، با پذیرش این احتمال جهل با بخشی از معنای عدم تعقل همپوشی معنایی دارد وتقابل عقل و جهل تقابل جهل با بخشی از معنای عقل خواهد بود که ضرری به ادعای نمی‌زند.

قرینه دوم: اگر آیه (وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلآئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَّا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ إِلاَّ أَن یَشَاء اللّهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ)^۳ را با آیه (مَا جَعَلَ اللّهُ مِن بَحِیرَةٍ وَلاَ سَآئِبَةٍ وَلاَ وَصِیلَةٍ وَلاَ حَامٍ وَلَکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْکَذِبَ وَأَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ)^۴ مقایسه کنیم، تقارب معنایی میان «لاَ یَعْقِلُونَ» و «یَجْهَلُونَ» آشکار می‌شود؛ زیرا در هر دو آیه، سخن از کافران است و کارهای آنها از قبیل انکار آیات الهی، دروغ بستن به خداوند بیان می‌شود، در یک آیه ایمان نیاوردن به خداوند جهل شمرده شده و در آیه دیگر، دروغ بستن به خدا، تعقل ننمودن دانسته شده است. در نتیجه می‌توان جهل را مقابل عقل دانست.

می‌توان گفت، برخی مفسران در تحققِ جهل، افزون بر علم، رفتار قبیح و نسنجیده را نیز را در این تعبیر دخیل دانسته‌اند.^۱ برخی تصریح کرده‌اند که رفتار قبیح، مقدمه تحقق جهل است،^۲ از نظر آنان، جهل نتیجه این رفتار است، ولی در کیفیت آن سخن نگفته‌اند و مشخص نکرده‌اند که در این صورت، جهل حالتِ روان‌شناختی، شبه معرفت و یا رفتار جوارحی است. در تحلیل فهم معنای جهل که از تحلیل معناشناختیِ همنشینی جهل با عمل سوء به دست می‌آید، ممکن است مؤلفه‌هایی همچون عدم علم، عدم خردورزی، ترک تعقل، حالت روانی، رفتار جوانحی دخیل باشند، پس نمی‌توان یکی از آنها را دخیل در معنا دانست و به بقیه توجه نکرد.

تقابل عقل و جهل

قرینه اول: در آیه (وَإِذَا نَادَیْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْقِلُونَ)^۳ «هُزُوًا» نتیجه عدم تعقّل است. این آیه را در کنار آیه (... أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً قَالُواْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ)^۴ قرار می‌دهیم؛ در این آیه «هُزُوا» کار و عمل فرد جاهل است. نتیجه این‌که عدم تعقل با جهل نتیجه مشترک دارد و جانشین هم به حساب می‌آیند، پس جهل با عقل تقابل معنایی دارد.

احتمال دارد در آیه ۵۸ سوره مائده، نتیجه عدم تعقل، مجموع «هُزُواً و لَعِباً» - نه هُزوا تنها - باشد، در این صورت در نگاه ابتدایی، استدلال خدشه می‌پذیرد، اما می‌توان دو پاسخ به این گمانه داد:

نخست این‌که اگرچه میان «هُزُوا» و «لَعِبا» تفاوت معنایی وجود دارد، اما