آیاتی که تعبیر (وَ لَکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ) در آنها آمده است، دو گونه‌اند؛ دسته نخست عدم علم را سرمنشأ عدم ایمان دانسته‌اند و از این جهت با آیه ۱۱۱ سوره انعام هم‌ سیاق‌اند. در آیات (إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتىَ‏ یَبْعَثهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ * وَ قَالُواْ لَوْ لَا نُزِّلَ عَلَیْهِ ءَایَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قَادِرٌ عَلىَ أَن یُنزَّلَ ءَایَةً وَ لَاکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۱ عدم آگاهی از قدرت خداوند دلیلِ بی‌ایمانی است؛ ارتباط آگاهی و ایمان در آیه ۳۶ با عبارت (إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ) بیان شده است؛ بنابراین، این آیه در مقامِ بیانِ رابطه علم و ایمان است و تنها بی‌اطلاعی کافران از قدرت خداوند را گزارش نمی‌کند، بلکه این گزارش برای تبیین ریشه بی‌ایمانی است. این آیه به این اندازه می‌تواند قرینه معناشناختی برای جانشینی جهل یا عدم علم باشد.

ممکن است آیه (أَ وَ لَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا یُجبىَ إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلُّ شَىءٍ رزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۲ نیز از این نوع باشد.

آیات دیگر بی‌اطلاعی کافران از امور غیر مرتبط را گزارش می‌کند و نمی‌تواند برای اثبات جانشینی مفید باشد. این آیات عبارتند از: (وَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُواْ عَذَابًا دُونَ ذَالِکَ ولکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۳؛ (مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۴؛ (فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الحَسَنَةُ قَالُواْ لَنَا هَذِهِ وَإِن تُصِبهمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیرُّواْ بِمُوسىَ‏ وَمَن مَّعَهُ أَلَا إِنَّمَا طَائرُهُمْ عِندَ اللَّهِ وَلَاکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۵؛ (أَلَا إِنَّ لِلَّهِ مَا فىِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَلَا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۶؛ (فَرَدَدْنَاهُ إِلىَ

نمی‌شود؛ زیرا جهان‌بینی قرآن با جهان‌بینی متون جاهلی نه‌تنها همسان نیست، بلکه با هم در دستگاه معنایی تعارض دارند.

حاصل این‌که اگر جهان‌بینی دو متن همسان بود، وجود قرینه‌ای در یک متن، همواره قرینه معنایی برای فهم متن دیگر نمی‌شود، بلکه این قرینه تنها در معناشناسیِ تاریخی کاربرد دارد نه در معناشناسی همزمانی.

نتیجه این‌که این آیه نمی‌تواند قرینه قرآنی برای اثبات تقابل جهل با حلم باشد و نیاز به قرینه‌های دیگر داریم.

تقابل جهل و علم

تقابل علم و جهل را در جانشینی تعبیر (وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ)^۱ با تعبیر(وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ)^۲ به‌روشنی می‌بینیم. البته، این میزان شباهت در لفظ برای اثبات جانشینی کافی نیست، بلکه باید فضای سخن در آیات بررسی شود و قرابت معنایی میان دو تعبیر با کمک آن روشن شود؛ با توجه به ‌این مطلب، بررسی سیاق آیات لازم است.

در آیه (وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلآئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَّا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ إِلاَّ أَن یَشَاء اللّهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ)^۳ تعبیر (أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ) با (ما کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ) ارتباط دارد و میان عدم ایمان و جهل رابطه تأثیر‌گذاری وتأثیرپذیری وجود دارد؛ زیرا یا بی‌ایمانی از جهل سرچشمه می‌گیرد یا سرمنشأ جهل، کفر است.