فایده چنین طراحی‌های ساده‌ای قابل بحث است. با این وجود، این نمودار، «منافقین» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم قرآنی را حذف می‌کند. ایزوتسو در جای دیگر از منظری دیگر به مفهوم «نفاق» می‌پردازد. به عقیده او، نفاق، برخلاف بی‌ایمانی، با نقابی از پرهیزگاری در قلب اسلام، به شکلی موذیانه عمل می‌کند. واژه دیگری که نفاق را به خاطر می‌آورد، «فسق» است. ایزوتسو آیاتی را نقل می‌کند که این دو مفهوم واقع شده‌اند، اما نتیجه می‌گیرد که نه فاسقین و نه منافقین، در واقع، بی‌ایمان نیستند، چراکه آنان در سوی مسلمانان قرار دارند و بنابراین، او آنان را مسلمانانی مردّد و غیرقابل اعتماد می‌داند. در جایی دیگر نفاق به‌لحاظ معناشناختی در طبقه بی‌ایمانی و یا ایمان قرار نمی‌گیرد، بلکه این‌گونه لحاظ می‌شود که دارای حوزه معنایی وسیع و مرزهایی نامشخص است؛ بنابراین، نفاق مفهومی پویاست که هم کفر و هم ایمان را احاطه می‌کند. ایزوتسو با استفاده از داده‌‌‌‌های تاریخی، بر این باور است که در حالی‌که پیروان مکیِ پیامبر پرهیزگار و بی‌ریا بودند، بسیاری از مسلمانانِ مدینه منافق بودند که برخی به طور کلی با دین مخالف و برخی هم فرصت‌طلبان مردد بودند.

بنابراین، اگر به نمودار برگردیم برخی منافقین در میان مؤمنین و برخی دیگر در میان کفار قرار می‌گیرند. در این‌جا به محدودیت بسیار مهم در مفهوم‌‌شناسی ایزوتسو اشاره می‌کنیم. به‌رغم رفتار پویای او با مفهوم نفاق، وی در مطالعات قرآنی‌‌اش ویژگی‌‌‌‌های انسان را در چارچوب تضادهای دوگانه می‌بیند (خوب و بد، درست و غلط و از این دست) و مهم‌ترینِ آنها ایمان و بی‌ایمانی است. این نگرش سخت‌گیرانه متأسفانه فضایی را به رنگ خاکستری اختصاص نمی‌دهد. افزون بر این، ایزوتسو نفاق را با فسق در کنار هم قرار می‌دهد. اگر او به این مسئله به شکلی متفاوت، به وسیله ارزیابیِ درک از نفاق در زمان پیامبر صلی الله علیه و اله، پرداخته بود، می‌توانست تفاوت میان نفاق عملی و نفاق اعتقادی را ببیند و آن وقت نظام او جایی را نیز برای

که این گفت‌وگو در مدینه رخ داده است، جایی که به اعتقاد ایزوتسو، معنای کفر از ناسپاسی به بی‌ایمانی تغییر یافت. پس چرا ایزوتسو پرسشِ صحابه از پیامبر را عجیب می‌پندارد؟ (آیا آنان به خداوند ایمان ندارند؟ اَیَکفُرنَ بِاللّه؟) مسئله، ابهامِ این مفهوم نیست؛ زیرا این مفهوم مکّرر با هر دو معنا در قرآن و احادیث نبوی به‌کار رفته است. همچنین بسیاری از نسخه‌های دیگر این روایت، این پرسش را به‌گونه‌ای دیگر مطرح می‌کنند (یا رسول اللّه؟ دلیل این مسئله چیست‌ ای پیامبر خدا؟). شاید صحابه می‌خواستند با پرسیدن این سؤال منظور پیامبر را بهتر درک کنند. اگر چه ایزوتسو می‌پذیرد که مفاهیم قرآنی ویژگی‌هایی پویا دارند، اما تحول معنایی چشم‌گیری را در تفاوت میان عربی عصر جاهلیت و عربی قرآنی می‌بیند و به طور کلی این دیدگاه را نادیده می‌گیرد که تفاوت‌های معنایی دیده شده در مفاهیم مورد بحث (به طور خاص مفهوم کفر) سبب غنای معانی می‌شوند. این تفاوت‌ها تحولی بنیادین را نشان نمی‌دهند که طی آن یک معنا با معنایی دیگر جایگزین شود.

یکی از جنبه‌های جالب تحلیل ایزوتسو از مفهوم کفر، نمودارهای کلیشه‌ای اوست که از آن میان می‌توان به این نمودار دایره‌ای در اثر او با عنوان مفهوم ایمان در کلام اسلامی اشاره کرد. در این اثر او بیان می‌کند که دیدگاهی قرآنی را ارائه می‌دهد. این نمودار تضاد میان ایمان و بی‌ایمانی را نشان می‌دهد. دایره دقیقاً به دو قسمت تقسیم می‌شود و او در یک نیم دایره، مؤمنین را قرار می‌دهد که با حرف M نشان داده شده است و در نیم دایره دیگر کافران را نشان می‌دهد.

نمودار شماره ۲: مفهوم ایمان در کلام اسلامی