157
میدان‌های معنایی در کاربست قرآنی

اینکه اگرچه ایزوتسو بیان می‌کند که مفهوم کفر برای مؤمنین استفاده نشده است، در آیه‌‌ای از اواخر دوره مدنی، یعنی آیه ۱۰۱ سوره آل‌عمران، این مفهوم برای اشاره به ناسپاسی مؤمنین آمده است:

(وَکَيْفَ تَکْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلي‏ عَلَيْکُمْ آياتُ اللَّهِ وَفيکُمْ رَسُولُهُ وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلي‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ)؛ و چگونه کفر می ورزید در حالی که آیات خدا بر شما خوانده می شود و فرستاده او در میان شماست؟! و هر کس به خدا تمسک جوید حقّاً که به راه راست هدایت شده است.

روشن است که در این‌جا خداوند مؤمنین را به بی‌ایمانی متهم نمی‌کند، بلکه آنان را ناسپاس می‌خواند. بر مبنای این شواهد به نظر می‌رسد یا تفسیر ایزوتسو تفسیری شخصی است و یا آیاتی را که با نظام تثبیت‌شده‌اش مطابقت ندارد، نادیده می‌گیرد.

مشکل دیگر در تحلیل ایزوتسو از واژه کفر، رویکرد او به احادیث نبوی است. یکی از اندک احادیث پیامبر صلی الله علیه و اله که ایزوتسو تحلیل کرده، این رویکرد را نشان می‌دهد که به ظاهر او فرایندهای تاریخی را نادیده می‌گیرد. در این حدیث، پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمودند: «در رؤیا دوزخ به من نشان داده شد. دیدم بیشتر ساکنین دوزخ زنان ناسپاس‌اند (یَکفُرنَ). پرسیدند: یعنی به خداوند ایمان نداشتند (یَکفُرنَ باللّه)؟ پیامبر صلی الله علیه و اله فرمودند: نه، آنان نسبت به شوهرانشان و رفتار خوب آنها ناسپاس بودند (یَکفُرنَ العَشیرَه وَ یَکفُرنَ الاِحسان)».

به عقیده ایزوتسو این مثال نشان‌دهنده ابهام در معنای کفر در دوره صدر اسلام نزد مسلمانان است. این ابهام اجتناب‌ناپذیر بود؛ زیرا آنان نمی‌دانستند کدام یک از معانی کفر مورد تأکید است (معنای ناسپاسی و یا معنای بی‌ایمانی). به اعتقاد قسطلانی، یکی از مفسرین بخاری، همه راویان این حدیث غیر از ابن عباس اهل مدینه بوده‌اند. چون محل زندگی ابن عباس بسیار مشهور است، تقریباً قطعی است


میدان‌های معنایی در کاربست قرآنی
156

نمی‌کند؛ زیرا آنان به سبب کفرشان به صراط مستقیم که عدم وجود کفر و حضور ایمان است، دست نمی‌یابند.

در مورد دوره مدنی، بر خلاف عقیده ایزوتسو می‌بینیم درحالی‌که تضاد کفر و شکر ادامه پیدا می‌کند، بیشتر به بی‌ایمانی در برابر ایمان اشاره می‌شود. این دوره نیازمند مطالعه و تحلیل بیشتری است؛ زیرا گروه‌های مختلفی (از جمله اهل کتاب و منافقین) در رابطه با کاربرد پیشین کفر مورد اشاره قرار می‌گیرند. چون جامعه اسلامی قدرتمندی در مدینه تثبیت شده بود، به طور کلی، قرآن مؤمنین را مورد خطاب قرار می‌دهد، درحالی‌که بی‌ایمانان همیشه در احکام قرآنی کنار گذاشته می‌شوند. درحالی‌که مؤمنون جامعه‌ای منظم را تشکیل می‌دهند، کافران در تضاد با جامعه در نظر گرفته می‌شوند. بر اساس ارزیابی‌های تعمیم‌دهنده ایزوتسو، کفر در معنای ناسپاسی، به آرامی معنای اصلی خود را از دست می‌دهد و بر بی‌ایمانی دلالت می‌کند؛ اما تأکید ایزوتسو بر این مسئله که این واژه به متضادی برای ایمان تبدیل می‌شود، ظاهراً فرآیند تاریخی وحی را نادیده می‌گیرد. به این دلیل، تأکید ایزوتسو بر این مسئله که معنای اصلی با معانی جدید جایگزین می‌شود، کاملاً ضعیف به نظر می‌رسد، اگر عقیده والدمن را بپذیریم که مفهوم کفر در قرآن به‌صورت انباشتی تجمیع می‌شود.

در آیات طولانی مدنی «کفر» همچنان به شیوه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد که معانی ناسپاسی و ناشکری را نیز در بر می‌گیرد. در سوره بقره، آیه ۱۵۲ آمده است: (فَاذْکرُونِى أَذْکرْکمْ وَ اشْکرُوا لِى وَلَا تَکفُرُون)؛ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم، حمد کنید مرا و از کفرورزی پرهیز کنید. این آیه به‌خوبی نشان‌دهنده این نکته است. همچنین در یکی از آخرین آیات دوره مکی، (سوره ابراهیم، آیه ۷) کفر به‌عنوان متضادی برای شکرگزاری مورد استفاده قرار گرفته است. این مسئله در آیه ۲۸ سوره ابراهیم که به عقیده مفسرین آیه‌ای مدنی است، نیز صدق می‌کند. جالب

  • نام منبع :
    میدان‌های معنایی در کاربست قرآنی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 6408
صفحه از 296
پرینت  ارسال به