گونه میدان معنایی تشکیل می‌شود:

۱. تشکیل کلان میدان: در برخی آیات، واژه‌هایی وجود دارند که در کنار هم زیاد تکرار شده‌اند؛ همچون واژه‌های آیه با عبرت، ایمان با تقوا، تقدیر با مشیت، توبه با رحیم. این نکته نشان می‌دهد که قرآن اراده کرده تا این معانی دوگانه در کنار یک‌دیگر دیده و فهم شوند؛

۲. تشکیل خُرد میدان: در آیات دیگری، واژه‌های دوگانه در کنار یک‌دیگر به‌صورت پُرتکرار دیده نمی‌شوند، اما قابلیت تشکیل یک مجموعه را تحت عنوان دیگری دارند. برای مثال، همنشین‌هایِ ابزاریِ «بلا» صبر، ایمان، تقوا و بصیرت هستند. همنشین‌های توصیفی بلا شامل بلای عظیم، بلای مبین و بلای حسن‌اند. همنشین‌های معرفتی قلب شامل عقل، فقه، تدبر، تفکر و علم است. همنشین‌های موانع معرفت شامل طبع، قفل و غُلف قلب است. همنشین‌های ابزاری معرفت، شامل چشم، گوش و قلب است؛

۳. نسبت‌سنجی میدان‌های معنایی: نباید تنها به تشکیل میدان‌های معنایی بسنده کرد، بلکه نسبت‌سنجی روابط میان این میدان‌ها اهمیت فراوانی دارد و در صورت عدم توجه به این روابط، کار معناشناسی کامل نخواهد بود. برای مثال، در میان همنشین‌های ابزاری علم، کدام ابزار اولویت دارد؟ فرآیند علم از چه نقطه‌ای آغاز و به کجا ختم می‌شود؟ موانع معرفت در بخش ابزار است یا فرآیند یا مبانی؟ در حقیقت، بررسی ارتباط‌های میان حوزه‌های کلان و خُرد به کشف جهان‌بینی می‌انجامد.

تحلیل جانشینی

رابطه جانشینی اشاره به مواردی‌اند که در آن کلمات کلیدی می‌توانند به‌جای یک‌دیگر قرار گیرند، بی‌آن‌که وضعیت معناشناختی کلام به نحو مؤثری تغییر یابد.

تکنیک‌های کاربردی در کشف همنشین‌ها

تکنیک نمایه‌زنی

روش اول

شرط موفقیت در این بخش، آشنایی با حوزه مطالعاتی است. برای نمونه، در مورد واژه قلب درحوزه معرفتی آن باید به مبادی، فرآیند، فاعل و مفعول، منابع، موانع (درونی و بیرونی)، ابزار (حسی، فراحسی) و... توجه کرد. معمولاً در این مرحله از آن‌جا که ابتدای کار است، ساختار خاصی حاصل نشده و به مرور زمان و با استفاده از متن، شکل منسجمی به دست می‌آید.

روش دوم

معناشناس آشنا به حوزه مطالعاتی، باید با ذهن فارغ از اطلاعات قبلی به سراغ متن رود. برای دستیابی به این منظور اجرای مراحل زیر لازم است:

۱. مطالعه آیات شامل واژه مورد نظر در سیاق: در این نوع مطالعه آیات قبل و بعد نیز مورد توجه قرار می‌گیرند تا معنای دقیق‌تری از آیه مورد نظر به دست آید؛

۲. تحلیل آیات بدون رجوع به تفسیر: این مرحله در حد دانشِ خود محقق انجام می‌شود؛

۳. تحلیل آیات با رجوع به تفسیر: برای پی بردن به فهم مفسّران و سنجش تحلیلِ محقق و مفسران به تفاسیر مراجعه می‌شود؛

۴. تشکیل میدان‌ها: بر اساس نمایه‌زنی و تکرار مطالعه آیات انجام می‌شود.

تکنیک استفاده از همنشین‌های پُر بسامد

پس از نمایه‌زنی، همنشین‌های پُرتکرار خود را نشان خواهند داد. بر این اساس دو