کاملاً در مقابل یک‌دیگر قرار گیرند.^۱ این نشان از جایگاه نسبت تقابل در معناشناسی هم‌زمانی دارد. از این‌رو، در معناشناسی باید به تقابل‌های واژه نیز توجه کرد.^۲ شناخت مقابل‌های هر واژه در روشن‌شدن معنای واژه تأثیرگذار است؛ زیرا مفاهیم متضاد هرکدام با دیگر واژه‌ها ترادف دارند و بدین ترتیب یک نظام واژگانی را بنیان می‌گذارند.^۳ تقابل میان شهود و غیب و ایمان و کفر در قرآن از این نمونه‌اند.

تقابل میان دو واژه ممکن است تباین کامل باشد به این معنا که دو واژه کاملاً با هم متفاوت و غیر هم‌پوشان باشند. همچنین ممکن است که تقابل، جزئی باشد و رابطه دو واژه عموم و خصوص من وجه باشد. هر دو گونه این تقابل‌ها را می‌توان در معناشناسی در تعیین معنا به‌کار گرفت. حتی ممکن است تقابل یک واژه را در تقابل یک لایه معنایی با لایه معنای دیگر همان واژه جست. برای مثال، علم با نسیان و غفلت، تقابل کلی دارد. تقابل علم با شک و ظن تقابل لایه‌ای از علم با لایه دیگر آن است.

تقابل معنایی در اصطلاح جدید به تقابل واژگانی خلاصه نمی‌شود. تقابل معنایی گستره‌ایی وسیع را شامل می‌شود و تقابل در سطح عبارت‌ها و در سطح نظام‌های فکری را نیز در بر می‌گیرد.^۴ تقابل عبارت‌ها در قرآن را می‌توان در تقابل دو تعبیر (فَمَنِ اهْتَدى‏ فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ)^۵ و (وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها)^۶ آشکارا مشاهده کرد.

در قرآن تقابل در سطح تقابل نظام‌واره‌ها نیز مطرح است. اگر چه در قرآن تقابل

معنا دارای تقارب معنایی‌اند؛ نظیر جانشینی واژ‌های «یَذَّکَّرُون»،‏ «یَتَفَکَّرُون»‏، «یَعْقِلُونَ»، «یَعْلَمُون» و «یُوقِنُون» در آیات زیر که از نظر معنایی دارای تقارب معنایی‌اند، اما در نحوه تعبیر گوناگون‌اند. (قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّکَّرُونَ‏)^۱؛ (كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ‏)^۲؛ (وَلَقَدْ تَرَكْنا مِنْها آيَةً بَيِّنَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُون)^۳؛ (كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ)^۴؛ (قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ‏).^۵

در این آیات سیاق‌‌های کاملاً یکسانی در نحوه تعبیر و لفظ وجود ندارد، اما این تعابیر از نظر معنایی دارای تقارب ‌‌معنایی‌اند. بر این اساس واژه‌هایی که از نظر معنایی مختلف به شمار می‌روند، در سیاق‌های معنایی یکسان به‌جای یک‌دیگر نشسته‌اند. توضیح این نکته ضروری است که این جانشینی دلالت بر هم‌معنا بودن واژه‌های پیش‌گفته ندارد، بلکه نشان می‌دهد این واژه‌ها از نظر معنایی با یک‌دیگر ارتباط دارند و در مفاهیم یک‌دیگر تأثیر مستقیم می‌گذارند؛ بنابراین، هر یک از واژه‌های «یَذَّکَّرُون»،‏ «یَتَفَکَّرُون»‏، «یَعْقِلُونَ»، «یَعْلَمُون» و «یُوقِنُون» در معنای خود وام‌دار مفاهیم یک‌دیگرند.

میدان‌های معنایی و نسبت تقابل

دستگاه زبانی در حقیقت بر اساس وجوه اشتراک، تمایز و نسبت‌های واژگانی در متن شکل می‌گیرد و تمایز میان واژه‌ها بیشتر در قالب تقابل نمود می‌یابد. به اعتقاد ایزوتسو، حوزه معناشناختی، زمانی به وجود می‌آید که دو مفهوم عمده کلیدی،