۲) جانشینی دو واژه یا تعبیر غیر هم‌معنا به‌جای یک‌دیگر در سیاق‌هایی^۱ که در معنا و لفظ کاملاً یکسان‌‌اند؛^۲ مانند دو آیه زیر که در آنها به ترتیب «فَأَرْسَلْنا» و «فَأَنْزَلْنا» و همچنین «یَظْلِمُون» و «یَفْسُقُون» در سیاق‌هایی که در لفظ و معنا متقارب هستند، به‌جای یک‌دیگر نشسته‌اند.

(فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزاً مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ)؛^۳

(فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ).‏^۴

در آیات زیر نیز در یک عبارت واحد واژه‌های «عَمِلُوا» و «کَسَبُوا» به‌جای یک‌دیگر به‌کار رفته‌اند. واژه‌هایی که در این آیات به‌جای یک‌دیگر قرار گرفته‌اند در معنای لغوی هم‌معنا به شمار نمی‌روند، اما جانشینی آنها در یک عبارت نشان از آن دارد که از ارتباط معنایی با یک‌دیگر برخوردارند. (فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا)^۵، (فَأَصَابَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُواْ).^۶

۳. جانشینی دو واژه غیر هم‌معنا در سیاقی که در لفظ یکسان نیستند، اما در

میدان‌های معنایی و نسبت جانشینی

در نسبت جانشینی بر اساس شباهتِ موجود میان مفهوم‌ها و مدلول‌های واژه‌ها، دسته‌بندی صورت می‌گیرد. در صورتی که میان مدلول‌های واژه‌ها همگونی وجود داشته باشد، آن واژه‌ها می‌توانند در یک میدان به‌جای یک‌دیگر به‌کار روند. یک واژه در حوزه تصوریِ گویندگانِ یک زبان می‌تواند کلمات دیگری را که مدلول‌هایی همگون برای همان مفهوم هستند، تداعی کند. این الگوی تداعی، واژه‌ها را به طور غیابی به یک‌دیگر پیوند می‌دهد؛ زیرا واژه‌ها در حقیقت به یک نظام منسجم زبانی تعلق دارند که کاربران هر زبان در حافظه خود دارند. واژه‌ها در نسبتِ جانشینی به گونه‌های مختلفی می‌توانند به‌جای یک‌دیگر در متن قرار گیرند. به طور کلی انواع جانشینی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱) جانشینی دو واژه یا بیشتر که از نظر معنایی در حافظه کاربرانِ زبان دارای معانی نزدیک به یک‌دیگر هستند و در معناشناسی نسبتی «مترادف» خوانده می‌شوند. این نوع خود می‌تواند سبب جانشینی سه دسته واژه شود که عبارتند از:

الف) جانشینی ادات به‌جای یک‌دیگر؛ برای مثال، در زبان عربی اداتِ تأکید می‌توانند به‌جای یک‌دیگر در متن قرار گیرند.

ب) جانشینی صیغه با صیغه دیگر؛ مانند جانشینی صیغه ماضی با مضارع در فعل یا اسم فاعل و صیغه مبالغه.

ج) جانشینی ترکیب‌ها به‌جای یک‌دیگر؛ مانند یک ترکیب فعلی به‌جای ترکیب فعلی دیگر؛ مانند ترکیب فعل مجهول (کُذِّبَ‏ رُسُل) با ترکیب فعلی معلوم‏ (کَذَّبَ‏ الرُّسُلَ) یا یک ترکیب اسمی به‌جای ترکیب اسمی دیگر؛ مانند «وَلَدارُ الآخِرَةِ خَیْر» با «وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْر».^۱