به اصول کافی، متن مفسر به شمار می‌آیند. نکته مهم این است که لزوماً هر متن تفسیری، متن مفسر نیست، بلکه باید میان متن مؤسس و مفسر در جهان‌بینی هم‌سویی وجود داشته باشد؛ به عبارت دیگر، اگر جهان‌بینی متن تفسیری با جهان‌بینی قرآن هم‌سو باشد متن از نوع مفسّر است و در غیر این صورت، متن مغایر خواهد بود.

متنِ مقلّد

این‌گونه متن‌ها، خط سیر جهان‌بینی متن مؤسس را ادامه می‌دهند. این را می‌توان در متن‌‌های پویا همچون تفاسیرِ شاگردان علامه طباطبایی نسبت به المیزان یا کتب فلسفی که ادامه‌دهنده فلسفه حکمت متعالیه هستند، دید. کارکرد این متون تحلیل، گسترش و یا ساده‌سازی اصولی است که در متن مؤسس یافت می‌شود.

متن مغایر

در صورتی که میان متن تفسیری و متن اصلی از نظر جهان‌بینی دوگانگی وجود داشته باشد، متن مغایر یا «مؤوَّل» نامیده می‌شود. این تفاوت و ناهم سویی در جهان‌بینی شامل تغییر، تأویل، تقلیل یا تحویل نسبت به فرهنگ متن اصلی است. برای این نوع از متون، می‌توان اسرائیلیات در تفاسیر را نام برد.

در تحقیق معناشناسی اولویت با متن مؤسس و مفسّر است و متن‌‌های مغایر و مقلّد توصیه نمی‌شود. بر اساس تقسیم‌بندی‌های پیش‌گفته، اولویت‌های متنی در تحقیق معناشناسی شامل موارد زیر است:

۱. قرآن به‌عنوان متن مؤسس، پویا و باز. مثال برای عنوان تحقیق: «تحلیل میدان‌‌های معناشناسی عقل در قرآن کریم»؛

متنِ مؤسس

این نوع متن در بستر فرهنگ، جهان‌بینیِ جدیدی ایجاد می‌کند و ممکن است در دو قالب متن پویا و یا متن ایستا ارائه شود. بارزترین نمونه متن مؤسسِ پویا، قرآن کریم است که جهان‌بینی اسلامی را جایگزین جهان‌بینی جاهلی کرده است. متن مؤسس دارای دو ویژگی است: الف) شکل‌دهنده دستگاه مفهومی و ب) پذیرنده تفاسیر گوناگون.

زمانی که متن مؤسس دستگاه مفهومی خود را شکل می‌دهد، ساختارهای کلی و اساسی آن را معین می‌کند، اما دستگاه مفهومی را به‌گونه‌ای شکل نمی‌دهد که بی‌نیاز از فعالیت دستگاه تفسیری در آن باشد. به این معنا که در دستگاه مفهومی متن مؤسس خط سیر اصلی به‌عنوان کانون جهان‌بینی تعیین می‌کند. در این سیر اصلی، متن مفسر نمی‌تواند دخالت کند و لازم است این خط اصلی به‌صورت ثابت، روشن و بی‌ابهام باشد. افزون بر این، سیر اصلی در متن مؤسس کانون‌های دیگری نیز وجود دارد که از ویژگی ثبات، صراحت و روشنی برخوردارند و لازم است متون دیگر در نسبت با این خطوط کلی سنجیده شوند، اما در چنین دستگاه مفهومی دست‌کم در کانون‌های معنایی فرعی‌تر نیاز به مفاهیمی وجود دارد که متن مؤسس نباید در آن حوزه به‌صورت کامل وارد شود؛ زیرا در این صورت، سیر اصلی و کانون‌های معنایی هم‌بسته تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت. برای تکمیل این دستگاه مفهومی نیاز به متن مفسر است.

متن مفسر

متن مفسر متنی است که به تبیین، تفسیر و توسعه متن مؤسس می‌پردازد. روایات نسبت به قرآن متن مفسر به حساب‌ می‌آیند. شروح اصول کافی که از سوی افرادی همچون ملاصدرا، ملاصالح مازندرانی، ملاخلیل قزوینی نگاشته شده‌اند، نسبت