275
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

تنها به کتاب المزار عبداللّه اصم خرده می‌گرفتند۱ و ظاهراً در پذیرش کتاب الناسخ و المنسوخ او اشکالی نمی‌دیدند. از این رو است که کتاب اخیر را محمد‌بن عیسیٰ‌بن عبید یقطینی - از بزرگان امامی بغداد - از اصم فرا گرفته و بعدها نیز این اثر در میان قمیان نشر پیدا کرده است.۲

در منابع رجالی اهل سنت از عبداللّه اصم مسمعی سخن به میان آمده است. ابوجعفر عُقیلی (م.۳۲۲ق) در کتاب الضعفاء خویش، از دو نفر به نام‌های عبداللّه‌بن عبدالرحمان مسمعی بصری و عبیداللّه‌‌بن عبدالرحمان اصم بصری یاد کرده است.۳ البته همو به عدم شناخت این دو اذعان نموده و افزوده است که آنان تنها به روایت‌شان شناخته می‌شوند.۴ به احتمال زیاد عبیداللّه تصحیف، همان عبداللّه اصم بصری می‌باشد و عقیلی در تشخیص خود دچار اشتباه شده است.

یکی از مهم‌ترین شاگردان عبداللّه اصم بصری، شخصی به نام عبداللّه‌بن حماد بصری می‌باشد۵ که آگاهی چندانی از این شخصیت نداریم. هر چند شوشتری رجال‌‌شناس برجسته معاصر، او را همان عبداللّه‌بن حماد انصاری از مشایخ مقیم قم پنداشته است، ۶ ولی با توجه به اینکه هیچ ‌یک از رجال‌‌شناسان متقدم امامیه، ابن‌حماد انصاری را بصری معرفی نکرده‌اند، پذیرش دیدگاه محقق شوشتری دشوار به نظر می‌رسد. به هر روی، بیشتر منقولات عبداللّه اصم بصری از طریق عبداللّه‌بن حماد بصری در منابع انعکاس یافته است. با توجه به روایات فراوان او از اصم بصری در موضوع زیارت، ۷ به نظر می‌رسد کتاب جنجال برانگیز المزار استادش را

1.. نجاشی، رجال، ص۲۱۷.

2.. ابن‌غضائری، رجال، ص۷۶-۷۷؛ نجاشی، رجال، ص۲۱۷.

3.. عقیلی، الضعفاء، ج۲، ص۲۷۳-۲۷۴؛ ج۳، ص۱۲۴.

4.. همان.

5..ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۱۴۴، ۱۶۷، ۱۶۹، ۱۷۶- ۱۷۷.

6.. شوشتری، قاموس الرجال، ج۶، ص۳۲۴-۳۲۵.

7.. ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۱۴۴، ۱۶۷، ۱۶۹، ۱۷۶- ۱۷۸، ۲۰۳، ۲۲۹، ۲۳۰، ۲۳۸، ۲۴۲، ۲۴۴- ۲۴۵.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
274

بنی بکر‌بن وائل نیز - ظاهراً - در محله یاد شده می‌زیستند.۱ البته ابن‌ حجر عسقلانی احتمال داده وی فرزند عبدالرحمان‌بن ابراهیم مدنی بوده که پدرش در کرمان زندگی می‌کرده است.۲

به هر روی عبداللّه اصم مسمعی در جریان متهمان به غلو بصره قرار داشته است و از جمله شاگردان عبداللّه‌بن قاسم‌بن حارث البطل واقفی و غالی بصره محسوب می‌شود.۳ رجال‌‌شناسان امامیه به غلو و ارتفاع وی تصریح کرده‌اند؛ نجاشی درباره‌اش نوشته: «ضعیف غال لیس بشیء».۴

ابن غضائری نیز با تعابیر تندی چون «ضعیف، مرتفع القول، من کذابه اهل البصره» از او یاد کرده است.۵ آن چیزی که موجب شده رجالیان امامی علیه عبداللّه اصم بصری موضع‌‌گیری داشته باشند، کتاب المزار وی بوده است۶ که ابن غضائری درباره این اثر گفته است: «له کتاب فی الزیارات، ما یدل علی خبث عظیم و مذهب متهافت»؛۷ نجاشی نیز آن را با تعبیر «هو تخلیط» وصف کرده است.۸ با این همه ابن‌ قولویه قمی (م.۳۶۸ق) احادیث بسیاری از این اثر یاد شده، در کتاب کامل الزیارات بازتاب داده که قابل تأمل است.۹ باید یاد آور شد که عالمان امامیه،

1.. سمعانی، الانساب، ج۵، ص۲۹۷.

2.. ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۳، ص۳۰۹.

3.. شیخ صدوق، أمالی، ص۲۷۵؛ نجاشی، رجال، ص۲۲۶؛ همچنین دربارۀ شخصیت عبداللّه‌بن قاسم البطل نک: نجاشی، رجال، ص۲۲۶؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۷۳-۱۷۴؛ ابن غضائری، رجال، ص۷۸؛ شوشتری، قاموس الرجال، ج۶، ص۵۵۴-۵۵۶؛ مدرسی، میراث مکتوب شیعه، ص۲۰۱.

4.. نجاشی، رجال، ص۲۱۷.

5.. ابن‌غضائری، رجال، ص۷۶-۷۷.

6.. نجاشی، رجال، ص۲۱۷.

7.. ابن‌غضائری، رجال، ص۷۶.

8.. ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۱۴۴، ۱۶۷، ۱۶۹، ۱۷۷- ۱۷۸، ۲۰۳، ۲۰۶، ۲۲۹، ۲۳۰، ۲۳۸-۲۴۷، ۲۵۰، ۲۵۷، ۲۹۰، ۳۴۴، ۳۵۷، ۴۲۶، ۴۶۲، ۴۷۰، ۴۷۲، ۴۹۵، ۵۳۹، ۵۴۸، ۵۵۲- ۵۵۳.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14818
صفحه از 478
پرینت  ارسال به