237
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

است اطلاعی نداریم. بعید نمی‌نماید ‌شیخ صدوق در عسکرمکرم و یا نواحی آن با او دیدار کرده باشد؛ چه آنکه ابواحمد عسکری بیشتر در عسکرمکرم و سایر شهرهای منطقه خوزستان فعالیت علمی خود را پیگیری می‌کرده است.۱ لازم به ذکر است که ابواحمد عسکری راوی روایت مهم غدیر۲ و برخی سخنان امام علی‌ علیه السلام نیز بوده است.۳

تأثیرات متقابل امامیه و معتزله عسکرمکرم

همان‌‌گونه که اشاره شد، شیعیان در سده سوم و تا اوایل سده چهارم هجری در شهر معتزلی‌‌نشین عسکرمکرم زندگی می‌کردند. در این میان، خط کلامی امامیه نیز در آن شهر حضور داشته و متکلمانی از امامیه هم در کنار معتزلیان در عسکرمکرم فعالیت می‌کردند. با استعانت از اندک گزارش‌های باقی‌مانده، تا حدی روشن شد که جریان کلامی امامیه چه تعاملاتی با معتزلیان عسکرمکرم داشته است. حال این ‌پرسش مطرح می‌شود که آیا این دو نحله کلامی، در عرصه دانش‌کلام تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از همدیگر داشته‌اند و به چه میزان بوده است.

با توجه به فقدان شواهد کافی نمی‌توان به طور قطع و دقیق از اثرگذاری و اثرپذیری امامیه و معتزله در عسکرمکرم نظری ارائه داد، اما با کمک برخی گزارش‌ها در این زمینه احتمالاتی را می‌توان مطرح کرد. می‌دانیم که متکلمان امامی عسکرمکرم، در پاره‌ای موضوعات کلامی از جریان کلامی معتزله تأثیر پذیرفته‌اند، مثلاً برای نخستین بار در تاریخ تفکر امامیه می‌بینیم که ابن‌جبرویه متکلم امامیه، به نظریه وعید معتزلیان باور داشته و در مسئله ایمان نیز همانند آنان می‌اندیشیده

1.. ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۶، ص۴۱۴.

2.. ابن‌اثیر، اسد الغابة، ج۱، ص۳۰۸.

3.. ابن‌طاوس، کشف المحجّة، ص۱۵۷.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
236

می‌گفت: «ما رأیت رجلاً اعرف بدقیق الكلام و جلیله منه‏».۱

پس از ابن‌ عبدک جرجانی، از فعالیت‌های کلامی متکلمان امامیه در عسکرمکرم گزارش دیگری در منابع وجود ندارد. البته یکی از عالمان مصری به نام ابوعبدالرحمان محمد‌بن احمد‌بن حسین زعفرانی عسکری در عسکرمکرم حضور داشته و محمد‌بن جعفر‌بن قولویه (م.۳۶۷ق) - از محدثان سرشناس قمی - در آنجا احادیثی را از وی استماع کرده است. ۲ البته زعفرانی عسکری در عسکرمکرم ماندگار نبوده و آن شهر را به مقصد بغداد ترک کرد و در آنجا ساکن شده است.۳ از شخصیت فردی و نیز جایگاه علمی زعفرانی عسکری بیش از این اطلاعی نداریم؛ نمی‌دانیم او در عرصه دانش کلام فعال بوده و برای فعالیت‌‌های کلامی به عسکرمکرم عزیمت کرده و یا نه.

ابواحمد حسن‌بن عبداللّه‌بن سعید عسکری (ت.۲۹۳ق-م۳۸۲ق) از ادبای بزرگ و معتزلی مسلک عسکرمکرم، ۴ نیز تمایلات شیعی داشته است. ‌شیخ صدوق با وی دیدار کرده و حدیث شنیده۵ و حتیٰ تفسیر خطبه شقشقیه امیرالمؤمنین  علیه السلام را از او درخواست کرده که تفسیرش در کتاب معانی الاخبار منعکس گردیده است.۶ از اینکه ‌شیخ صدوق در کجا با عسکری ملاقات داشته

1.. ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۱۱۰.

2.. ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۵۱، ۷۸، ۲۱۱، ۳۹۳، ۴۳۰، ۴۳۷، ۴۴۰، ۴۴۲، ۴۷۵.

3.. شیخ طوسی، رجال، ص۴۴۳. ظاهراً هارون‌بن موسیٰ تلعکبری در سال ۳۲۵قمری در بغداد از او حدیث شنیده و اجازه دریافت کرده است.

4.. برای آگاهی از شخصیت وی نک: ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۸۳؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۴۱۳-۴۱۵؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۷، ص۵۰-۵۱؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۲، ص۴۹-۵۰.

5.. شیخ صدوق، أمالی، ص۵۰، ۲۹۸، ۲۹۹، ۴۰۵، ۴۷۰؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۲۸، ۴۰۰؛ شیخ صدوق، الخصال، ص۶۵، ۱۱۴، ۱۳۳، ۱۶۳، ۲۰۱-۲۰۲، ۲۵۴، ۳۶۰؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۲۲۷، ۲۸۲، ج۲، ص۱۸۹؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۸۰، ۸۴، ۹۰، ۲۳۲، ... .

6.. شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۳۶۲-۳۶۳.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 13454
صفحه از 478
پرینت  ارسال به