235
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

ابوعلی جبایی بر جایگاه وی در عسکرمکرم تکیه زده بود، دانش کلام را فرا گرفت.۱ دقیقاً نمی‌دانیم چه تاریخی ابن‌ عبدک جرجانی در آنجا حضور داشته و در درس ابوهاشم جبایی شرکت می‌کرده است. باید دانش‌آموزی ابن‌ عبدک در عسکرمکرم، پیش از عزیمت ابوهاشم جبایی به بغداد در سال ۳۱۴۲ یا ۳۱۷، ۳ روی داده باشد. چه آنکه ابوهاشم جبایی (م.۳۲۱ق) پس از این سفر به عسکر بازنگشت و در بغداد ساکن شده و در آنجا نیز درگذشت.۴ با توجه به شهرت «عسکری» ابن‌ عبدک جرجانی، به نظر می‌رسد وی مدت زیادی را در عسکرمکرم بوده و در درس ابوهاشم جبایی شرکت می‌کرده است.

از آنجایی‌که از کلام آموزی ابن‌ عبدک از ابوعلی جبایی (م.۳۰۳ق) چیزی گزارش نشده، احتمالاً وی پس از مرگ ابوعلی در عسکرمکرم حضور پیدا کرده است. به هر حال ابن ‌عبدک جوان، پس از مدتی عسکرمکرم را ترک گفته و به اصفهان آمد و آنگاه رهسپار خراسان شد.۵

برخی از نویسندگان معتزلی گفته‌اند که عبدکی ادعا کرده است که کتاب الجامع الکبیر ابوهاشم از نگاشته‌های وی می‌باشد.۶ بعید نمی‌نماید که ادعای ابن‌ عبدک بر صواب بوده و او مباحثات کلامی ابوهاشم جبایی را گردآوری و در قالب کتاب الجامع الکبیر تدوین کرده باشد، احتمالاً معتزلیان به خاطر عقاید شیعی‌اش ادعای او را رد کرده‌اند. چه آنکه ابن ‌عبدک در مسائل کلامی بسیار توان‌‌مند بوده است، تا جایی‌که ابوالقاسم بلخی - متکلم سرشناس معتزلی - درباره‌اش

1.. ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۱۰۹.

2.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۲.

3.. ابن مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۹۶.

4.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۵۶.

5.. ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۱۰۹.

6.. همان.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
234

کرده‌اند.۱ می‌دانیم که مرکز کلامی عسکرمکرم در نزدیکی اهواز قرار داشته است، از این رو بعید نمی‌نماید که ابوسهل به عسکرمکرم رفته و با متکلمان هم‌کیش خود در آن شهر دیدار کرده باشد. هرچند بیش از این در منابع، از حضور نوبختیان در منطقه خوزستان چیزی گزارش نشده است، اما با توجه به رونق بحث‌های کلامی در مناطق بصره و اهواز به ویژه در عسکرمکرم و همچنین حضور متکلم نامداری چون ابوعلی جبایی در آنجا، گمان می‌رود نوبختیان کلام ورز بیشتر بدان مناطق رفت و آمد داشته‌اند.

گفتنی است ابوالحسین سوسنجردی از متکلمان امامیه و از شاگردان برجسته ابوسهل نوبختی۲ - اگر از اهالی سوسنجرد خوزستان نه اهل سوسنجرد حوالی بغداد، بدانیم - شاید در زمان حضور ابوسهل در اهواز با او آشنا شده و ارتباط برقرار کرده است.

به هر روی در عسکرمکرم و نواحی آن، متکلمان اعتزال‌‌گرای امامیه هم‌‌گام با سایر معتزلیان منطقه خوزستان مشغول فعالیت بودند و فعالیت‌های کلامی آنان را می‌توان تا اواخر سده سوم هجری در آن دیار دنبال کرد. در اوایل سده چهارم نیز از حضور متکلمان امامی در عسکرمکرم گزارش‌‌هایی در دست است. گفته شده که ابواحمد (ابوجعفر) محمد‌بن علی‌بن عبدک جرجانی معروف به عبدکی یا ابن ‌عبدک از متکلمان سرشناس امامیه، ۳ مدتی را در عسکرمکرم به سر برده، تا جایی‌که به «ابواحمد عسکری» مشهور شده بود.۴

ابن ‌عبدک جرجانی - در عنفوان جوانی - از ابوهاشم جبایی که پس از پدرش

1.. همان، ص۳۲.

2.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۰۸.

3.. نجاشی، رجال، ص۳۸۲.

4.. قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، ص۳۳۱.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14618
صفحه از 478
پرینت  ارسال به