233
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

تنها در موضوع امامت بوده است و تعبیر «رجع... عن مذهب المعتزله الی القول بالامامه» نجاشی نیز به همین موضوع دلالت دارد.۱ بنابراین احتمال می‌رود در سایر موضوعات کلامی همچنان گرایش اعتزالی داشته است.

گفتنی است ابن مملک اثری ارزشمند به نام کتاب الجامع فی سائر ابواب الکلام تألیف کرده بود که نجاشی با عنوان «کبیر» آن را وصف کرده است.۲ شاید بتوان این کتاب را نخستین جامع‌‌نگاری در دانش کلام، از سوی متکلمان امامی به شمار آورد. البته به نظر می‌رسد وی در این کتاب با دیدگاه اعتزالی به مسائل کلامی پرداخته باشد.

باید اضافه کرد که سایر متکلمان امامی نیز با جریان کلامی امامیه در عسکرمکرم در ارتباط بوده‌اند. بنا به برخی گزارش‌‌ها ابومحمد حسن‌بن موسیٰ نوبختی - از متکلمان ممتاز امامیه - با ابن‌ مملک جرجانی نشست علمی و گفت‌‌وگو داشته است و محتوای این جلسات به قدری با اهمیت بوده که ابومحمد نوبختی در شرح آن، کتاب نگاشت که فهرست‌‌نگاران از آن با عنوان «شرح مجالسه مع ابی‌عبداللّه‌بن مملک رحمةاللّه» نام برده‌اند.۳ از محل گفت‌‌وگوهای ابومحمد نوبختی با ابن‌ مملک جرجانی اطلاع دقیقی نداریم؛ ولی احتمال می‌رود این دو در عسکرمکرم و یا در اهواز و اطراف آن، همدیگر را ملاقات کرده و در موضوعات کلامی به بحث نشسته‌اند؛ چه آنکه نوبختیان کم و بیش به اهواز رفت و آمد داشتند. گفته شده که ابوسهل نوبختی، دیگر متکلم نامور خاندان نوبختی در اهواز با ابوعلی جبایی متکلم بزرگ - مقیم عسکرمکرم - دیدار نموده و نشست‌های علمی با یکدیگر داشته‌اند، که ابوسهل محتوای جلسات را در کتابی گردآوری کرده بود و فهرست‌‌نگاران با تعبیر «مجالسه مع ابی‌علی الجبایی بالاهواز» از آن یاد

1.. نجاشی، رجال، ص۳۸۱.

2.. همان.

3.. همان، ص۶۳.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
232

امامت نگاشته بود که نتوانست این اثر را به اتمام برساند.۱ احتمالاً این کتاب در نقد کتاب الامامه جبایی بوده است.۲ باید اضافه کنم ابن‌مملک کتاب مهم دیگری به نام المسائل و الجوابات فی الامامه نیز نوشته بود۳ که این امر نشان‌دهنده تخصص و محل رجوع بودن وی در موضوع امامت می‌باشد. از مجموع گزارش‌‌ها بر می‌آید که ابن‌ مملک در عرصه دانش کلام، بیشتر در موضوع جنجال برانگیز امامت فعالیت داشته و با معتزلیان عسکرمکرم به ویژه با ابوعلی جبایی متکلم سرشناس معتزلیان آن شهر درگیر بوده است.

از آرای کلامی ابن‌مملک گزارش‌های زیادی در دست نیست. البته همان‌‌گونه که اشاره شد، او تحت تأثیر ابن‌ جبرویه عسکری قرار داشت و دانسته است که ابن‌ جبرویه همانند معتزلیان درباره مسئله ایمان می‌اندیشیده و همچون آنان به وعید باور داشته، بنابر این احتمال دارد ابن‌ مملک نیز مانند استادش ابن‌ جبرویه در مسائل کلامی - غیر از امامت - گرایش اعتزالی داشته است. در گزارشی ابوالحسن اشعری در مبحث کلامی اعراض، نظر ابن‌ مملک را در کنار دیدگاه احمد‌بن علی شطوی و ابوالقاسم بلخی ذکر کرده و نوشته که: «گروهى گفته‏اند همه اعراض در دو وقت باقى نمى‏مانند، بدان جهت كه آنچه باقى است، یا به خود باقى است یا به بقایى كه در آن نهاده شده است. ولى آنها نمى‏توانند به خود باقى باشند، زیرا كه این امر مستلزم بقاى آنها است در حال‏ حدوث‌‌شان. و نیز نمى‏توانند به سبب بقایى كه در آنها حادث شده باقى بمانند، چه نمى‏توانند متحمّل اعراض شوند».۴ این گزارش نیز از هم‌‌سویی وی با معتزلیان حکایت دارد. باید تأکید کرد گرایش او به امامیه،

1.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۶؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۸۲.

2.. قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۲۰، ص۲۵۳؛ یکی از عالمان ناشناختۀ شیعه به نام کرجی نیز کتاب الأمامه را در نقض کتاب الأمامة ابوعلی جبایی تألیف کرده بود.(ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۷۹).

3.. نجاشی، رجال، ص۳۸۱.

4.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۵۸.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14905
صفحه از 478
پرینت  ارسال به