227
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

می‌توان گفت که آنان خط کلامی متمایل به معتزله را در آن سامان رهبری می‌کردند. ابومحمد ثبیت‌بن محمد عسکری یکی از متکلمان بنام و برجسته امامیه از آن جمله می‌باشد که نجاشی از وی با تعبیر «متکلم حاذق» نام برده است.۱ ابومحمد عسکری با محمد‌بن هارون معروف به ابوعیسیٰ وراق (م.۲۴۷ق یا ۲۴۸ق) - متکلم جدا شده از معتزله - مصاحبت داشته است، ۲ تا جایی‌که از او با تعبیر «صاحب ابی‌عیسیٰ الوراق» یاد کرده‌اند.۳ گمان می‌رود ابوعیسیٰ وراق قبل از ورود به بغداد و زندانی‌شدنش در آنجا، ۴در مناطق معتزلی‌نشین بصره و اهواز و شاید عسکرمکرم می‌زیسته و مباحثات کلامی خویش را در آن مناطق پیگیری می‌کرده است. این احتمال از آن رو تقویت می‌شود که در زمان متوکل عباسی (خ.۲۳۲ق-۲۴۷ق) - خلیفه متعصب حدیث‌‌گرا و علاقه‌مند به احمد‌بن حنبل، - ۵ متکلمان در تنگنای شدیدی به سر می‌بردند و آزاداندیشانی چون وراق نمی‌توانستند در بغداد و نواحی آن به راحتی به خردورزی خویش ادامه بدهند. از این رو به نظر می‌رسد متکلمان پر سر و صدا و حاشیه‌داری مانند ابوعیسیٰ وراق و حتیٰ ابن‌ راوندی، ابتدا در مراکز اعتزالی چون بصره و خوزستان مشغول بوده‌اند و بعدها رهسپار بغداد شده‌اند.

به هر روی به احتمال زیاد ثبیت‌‌بن ‌محمد عسکری در عسکرمکرم و یا یکی از مراکز علمی بصره و اهواز، با ابوعیسیٰ وراق ارتباط برقرار کرده است. ابومحمد عسکری - ظاهراً با بهره‌‌گیری از وراق - کتابی در نقض کتاب العثمانیه جاحظ از متکلمان معتزله بصره، تألیف کرده که این اثر به نام ابوعیسیٰ شهرت یافته بود.۶ البته

1.. نجاشی، رجال، ص۱۱۷.

2.. همان.

3.. ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۲، ص۸۶.

4.. مقدسی حنبلی، التاریخ المعتبر، ج۱، ص۳۶۶.

5.. نجاشی، رجال، ص۱۱۷؛ مسعودی کتاب یاد شده را به ابو‌عیسیٰ وراق نسبت داده است، (مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۳۸).


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
226

که بعید نمی‌نماید او در عسکرمکرم ساکن بوده و کتابش را در رد اسماعیلیان آن سامان تألیف کرده باشد.

در نیمه سده سوم هجری، آن قدر حضور امامیه در عسکرمکرم قابل توجه بوده است که ابوعلی جبایی در صدد بر آمده بود، ائتلافی میان معتزلیان و شیعیان در عسکر ایجاد نماید.۱ همچنین سید‌بن طاووس در کتابش روایت نه چندان معتبری را نقل کرده که در هنگام ظهور، یک نفر از عسکرمکرم در زمره یاران حضرت مهدی  علیه السلام قرار دارد.۲ شاید بتوان گفت که حضور شیعیان در عسکرمکرم، موجب انتشار چنین خبری شده است. افزون بر این شواهد، نجاشی (م. ۴۵۰ق) در یادکرد ابومحمد ثبیت‌بن محمد عسکری از متکلمان امامیه می‌نویسد: «من اصحابنا العسکریین».۳ یعنی او از جمله اصحاب عسکری ما بوده است، که این سخن نشان دهنده حضور بزرگان امامیه در عسکرمکرم است. قابل ذکر است که به تصریح انتساب نگاران، پسوند عسکری در اغلب موارد به منسوبین عسکرمکرم اطلاق می‌شده است.۴

به نظر می‌رسد شیعیان عسکرمکرم در مسائل کلامی همانند هم‌‌شهری‌های خود به اندیشه اعتزالی گرایش داشته‌اند، چه آنکه در منابع، مردم آن دیار بدون استثنا معتزلی مسلک معرفی شده‌اند.۵ با بررسی و کاوش در منابع تاریخی و غیر تاریخی به خوبی در می‌یابیم که در میان شیعیان عسکرمکرم، برخی اندیشمندان بزرگ امامیه حضور داشته‌اند که با متکلمان معتزلی در عسکرمکرم و حتیٰ بیرون از آنجا مرتبط بوده‌اند و

1.. قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، ص۲۹۱.

2.. ابن‌طاووس، التشریف بالمنن، ص۲۸۸-۲۸۹.

3.. نجاشی، رجال، ص۱۱۷.

4.. سمعانی، الانساب، ج۴، ص۱۹۳.

5.. ملطی، التنبیه والرد، ص۳۳؛ مقدسی، احسن التقاسیم، ص۴۱۵؛ نشوان حمیری، الحور العین، ص۲۱۲. گفتنی ‌است که عسکرمکرم موطن اصلی فرقه حماریه از فرقه‌های معتزله نیز بوده است. (اسفراینی، التبصیر فی‌الدین، ص۱۱۷).

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14939
صفحه از 478
پرینت  ارسال به